Оқу сауаттылығы (20.10)

Киіз үйдің құрылысы мен жасалу жолдарына, этнографиялық ерекшеліктеріне жеке тоқталайық. Киіз үйдің қазақы және қалмақы деп аталатын екі түрі бар. Қазақы үйлер дөңгелек, толық күмбезді болады да, қалмақы түрінің төбесі шошақтау келеді. Қазақ үйлері пайдалануына, сән-салтанатына қарай бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы: қара үй (3 қанат), қоңыр үй (4 қанат), боз үй (5 қанат), ақ үй (6 қанат), ақ ала орда (8 қанат), ақ орда (12 қанат), ақ шаңқан (18 қанат), алтын үздік (24 қанат), алтын орда (30 қанат) деп аталатын түрлері бар. Сол сияқты көшіп-қонуға, уақытша паналауға немесе шаруашылық, жұмыс ретіне бейімделген үй түрлері болады. Олар қос, абылайша, күрке, кепе, итарқа, жаппа, жолым үй, ас үй, қалқа деп аталады.

Киіз үйдің іші 4 бөлімге бөлінеді:

1. Төр – бұл үйдің жоғары әрі қымбат орны. Мұнда жүк жиналады, қонақтар орналасады. Жас келіндер бұл жерді баса бермейді.

2. Сол жақ – (кіргенде оң жақ) үй иесінің отыратын жане жататын орны. Босаға жақта азық-түлік, ыдыс-аяқ тұрады. Оны шимен жауып қояды.

3. Оң жақ – (кіогенде сол жақ) мұнда балалары орналасады. Босаға жаққа қарай ер-тұрман, киім ілінеді.

4. От орны – қасиетті орын саналады. Мұнда от жағылады, қазан асылады.

1. Ең үлкен киіз үй қалай аталады?

• Ақ шаңқан

• Ақ ала орда

• Алтын үздік

• Ақ орда

• Алтын орда

Киіз үйдегі киелі орын

• Ер тұрман, киім ілінетін орын

• От жағылып, қазан асылатын орын

• Үй иесінің жататын орын

• Қонақтар орналасатын орын

• Азық-түлік, ыдыс-аяқ тұратын орын

1. Перзенттің шыр етіп дүниеге келуі туған ата-анасының ғана қуанышы емес, бүкіл ауылдың қуанышы болып есептеледі. Міне, осы күндері "шілдехана", "шілде той", "шілдехана күзет" өткізіледі. Тойға жиналғандар сәбиге ізгі тілектерін білдірісіп, ән айтып, ойын ойнап көңіл көтереді.
2. Шілдехананы Жетісу өңірінде "шілде күзету" деп атайды. Әдетте, шілдеханаға ауыл үлкендері қатыспайды. Жаңа туған нәрестені әр түрлі жын-шайтан, перілердің салқынынан қорғап, күзету - халық сенімі бойынша тек жастардың міндеті болған. Ерте заманда бесіктекгі нәрсетені күзету Ұмай анаға жүктелген. "Жаңа туған баланы алғашқы күндері шырақ жағып күзетпесе, оны перілер әкетіп, оның орнына баасқа бала тастап кетеді" деген сенім болған. Осы сенімнің сілемі қазақ арасында соңғы уақытқа дейін сақталған. Шырақ жағып күзету - соның бір түрі.
3. Немерелі болған әже сүйінші сұратып, жас балаларын жан-жаққа жібертеді. Сүйінші сұраушылар "Кім туды?" деген сұраққа ұл болса - "тізгін ұстар", "күл шашар", "ноқта жетектер", ал қыз болса - "қырық жеті" деген сияқты тұспал сөздермен жауап қатады. Сүйіншіге ағайын-туыстары мал атап, кейбірулер ақшалай-заттай сый-сияпат беріп, әйтеуір қолын бос қайтармайды. Бөпелі болған қуанышты отауға ізгі ниеттерін білдіруге келген ауыл адамдары "Бауы берік болсын!" деп, жылы лебіз, жақсы тілектерін айтады.
4. Жаңа туған нәрестенің той-томалағында жүрген әйелдер бөпені көрсетіп, келушілерден көрімдік алады. Құтты болсын айтып келгендер: "Тіпә, тіпә! Тіл көзім тасқа, өзі жаман бала екен!" - деп түкірген болады.
5. "Туғанда дүние есігін ашады өлең" деп ұлы Абай айтқандай, қазақта ән-жырсыз өтетін мереке, қуанышты күндер жоқ. ТОйда жастар суырып салып өлең айтып, сөз қағыстырады.

Бірінші және бесінші азатжолдың мазмұндық ұқсастығы қандай?

• Ескі наным-сенімдердің сақталуы

• Тіл-көзден сақтау ырымдары

• Шілдехананың әр өңірдегі ерекшеліктері

• Қуаныштың ән мен жыр арқылы тойлануы

• Немерелі болған әже қуанышы

Сүйінші сұраушылар қыз баланың дүниеге келгенің жұртқа қалай жеткізген?

• "Ноқта жетектер"

• "Тізгін ұстар"

• "Қырық жеті"

• "Ат ұстар"

• "Күл шашар"

Халықтың ескі наным-сенімі мәтіннің қай бөлігінде?

• Екінші

• Бірінші

• Бесінші

• Үшінші

• Төртінші

Құтты болсын айтып келгендер "Тіпә, тіпә! Тіл-көзім тасқа, өзі жаман бала екен!" деуінің мәнісі

• Нәрестеге көңіл толмағандықтан

• Балаға көз тимесін деген ниет көрінісі

• Баланың дені сау болып өссін деген ниет

• Ел ішінде сәбиді еркелетудің сондай салты қалыптасқан

• Баланың түр-тұлғасына қарата айтады

Домбыра - қағып, шертіп ойнайтын ішекті музыкалық аспап. Қазақтың ән-күй орындауышлық дәстүріне байланысты домбыраныңтүрі бар. Үш ішекті домбыралар да бар. Домбыраны арнай ағаштардан жасайды.

Қобыз – ысқышпен ойналатын ішекті музыкалық аспап. Мойны имек келетін бұл аспап сол қол саусақтары тырнақтарының сыртын ішекке тигізу арқылы ойналады. Аспатың шанағы терімен қапталып, ысқыштары мен ішектері жылқының қылынан жасалады. Ертеде қобызды бақсылар құдіретті кш ретінде пайдаланған. Бүгінде қобыз аспабында ойнау шеберлігінің күрделенуіне байланысты төрт ішекті қобыз да пайда болды. Бұл қобыздың ішектері сымнан жасалады.

Жетіген – көп ішекті музыкалық аспап. Кейбір ғалымдар жетіген сөзі жеті байлық, жеті қазына дегенді білдіреді десе, кейбір аңыздарда ол жеті хан деген сөзден делінеді. Жетіген деген атау тегінде жеті және ән сөздерінің бірігуінен құралуы мүмкін дейтін де пікір бар. Аспап тұтас ағаштан ойылып жасалып, шанағы көн терімен қапталады. Күйге келтіру үшін тиек орнына асық қойылады.

Шертер – шанағы терімен қапталған, қазақ халқының ең көне музыкалық аспапиарының бірі. Шертіп ойнау тәсіліне байланысты шертер деп аталған. Ол екі немесе үш ішекті болып келеді.

Құрылысы жөнінен домбыра, қобыз аспаптарына да ұқсас келеді. Шертерде көбінесе шертпе күйлер орындалады.

Асатаяқ – ертеден келе жатқан сілкімелі аспап. Қазақ халқында ұлттық билерді сүйемелдеу үшін қолданылған. Қазақта қоңырау, сақпан, тұяқтас, шартылдақ сияқты сілкіп ойнайтын аспаптар да бар.

Шаңқобыз – бұл көне музыкалық аспап. Оның ортасыда сүйір тілшесі болады. Шаңқобыз өңделген ағаш таспалардан жасалады. Шаңқобызға жіп байланып, сол жіпті серпіп тарту арқылы тілшесі тербеліске келтіріледі де, дыбыс шығады. Мұндай аспаптардың темір текшелерден жасалған түрлері де бар. Бұл аспапта көбінде әйел адамдар ойнайтын болған. Аспапты күйге келтіру тілшенің ұзындығы мен қалыңдығына байланысты.

Сыбызғы – қурайдан, ағаштан, кейде жезден жасалынатын көне үрлемелі музыкалық аспап. Ол ертеректе бақташылардың ең сүйікті аспабы болған.

Сазсырнай – үрлемелі аспатар тобына жатады. Ол саздан жасалынып, отқа күйдіріледі. Бұл аспаптың көлемі де, түрі де әр түрлі болып келеді. Аспаптың іші қуыс, қарама-қарсы жақтан тесілген бірнеше кішкене ойығы бар.

Қазақтың ұлттық аспаптары сан алуан, ал музыкалық мұрасы өте бай

Ескі наным бойынша адамдарды дерттен айықтыру мақсатында қолданылған аспап

• Асатаяқ

• Домбыра

• Жетіген

• Сыбызғы

• Қобыз

Музыкалық аспаптардың ұлттық құндылығы?

• Бейбітшііктің символы

• Табиғи ескерткіштерміз

• Егемен елдігіміздің айғағы

• Тәуелсіздігіміздің нышаны

• Мәдени мұрамыз

Тиек орнына асық қолданылған аспап

• Сазсырнай

• Асатаяқ

• Сыбызғы

• Шаңқобыз

• Жетіген

Ертеректе сыбызғы кімнің сүйікті аспабы болған?

• Байлардың

• Бақсылардың

• Батырлардың

• Қойшылардың

• Әйел адамдардың