test 11

1-мәтін

Тасып жүргенім жоқ...

Сырым Нұралыға наразы болып жүргенде: «Аз бен көпті, ақ пен қараны, нашар мен

мыктыны теңгере алмадың, біреу біреуді шауып жеп жатыр, оны баскара алмадың», - деп окпелепті. Нұралыға бір кез келгенде Сырым амандаспай жүре береді. Сонда

Нұралы:

- Батыр, қайырылтып сәлем бергің келмейді, тасып жүрсің-ау! - депті. Сонда Сырым: Хан, тасып жүргенім жоқ, алты алаштың басын қоса алмай сасып журмін, - депті.

1. Сырым Нұралы ханның қандай әрекетіне өкпелі?

• A) Әділетсіздігіне

• B) Өктемдігіне

• C) Көпшілдігіне

• Д) Тілінің кыршаңдыгына

• Е) Қаталдыгына

1-мәтін

Тасып жүргенім жоқ...

Сырым Нұралыға наразы болып жүргенде: «Аз бен көпті, ақ пен қараны, нашар мен

мыктыны теңгере алмадың, біреу біреуді шауып жеп жатыр, оны баскара алмадың», - деп окпелепті. Нұралыға бір кез келгенде Сырым амандаспай жүре береді. Сонда

Нұралы:

- Батыр, қайырылтып сәлем бергің келмейді, тасып жүрсің-ау! - депті. Сонда Сырым: Хан, тасып жүргенім жоқ, алты алаштың басын қоса алмай сасып журмін, - депті.

2. Мәтінде қолданылмайтын қарама- қарсы ұғымдар

• A) Тату мен араз

• B) Аз бен көп

• C) Тасу-сасу

• Д) Ақ пен қара

• Е) Нашар мен мықты

2-мәтін

Ұрпақ заманынан озбаса

Мұрат ұнемі әкесінен нені болса, соны сұрайтын. Әкесі де оган өте ыждахатпен жауап беретін. Бірде ол әкесінен:

- Әке, неге осы ат жүргенде аллыңғы аяқтары басқан ізінен артқы аяқтарының баскан ізі асып түседі? - дсеп сұрады. Әкесі:

- Балам, ол солай. Алдыңғы аяқтары басқан ізден артқы аяқтары басқан ізі озып түсіп отыратын қасиет тек жуйрік, бәйге аттарында ғана болады. Оны сен аңғарған екенсің демек, сенен де бір ақылды адам шығар. Ол тағы: Бұрын шыққан құлақтан кейін

шыққан мүйіз озатынының да белгісі, - деді. Бала:

- Бұрын шыққан құлактан кейін шыққан мүйізоза ма? Неғс?-деп сұрады әкесінсн. Әкесі:

21

- Иә, балам. Мәселен, құлақ туа бітеді. Ал мүйіз болса малдың төлі туғанда болмайды. Кейін, үлкейе келе, біртіндегі өсе келе кұлақтан да озып, ұзарып кетеді. Өзін қарашы, ана ала тайыншаның туғанда мүйізі бар ма еді? Жоқ болатын. Ал құлағы ше? Құлагы бар болатын. Бір айдан кейін мүйіз шыга бастады. Келер жылы мүйізі құлагынан

әлдеқайда ұзын болып өседі. Сен ақылдысын. Демек, Ақбақайдың артқы аяғы алдыңғы аяғынан озып түскеніндей, ала тайыншаның туғанда жоқ мүйізінің туғанда бар

құлағынан асқанындай сен де үлкейгенде қатарыңнан озасың, балам. Олай етпесең,

сенің менен туған ұрпақ болғаның қане? Ұрпақ заманынан озбаса, қатарынан озбаганы да. Мен сенің менен озғаныңды қалаймын, -деді әкесі.

3. Баланың әксіне қатысты сипаттама

• A) Адал

• B) Сымбатты

• C) Еңбекқор

• Д) Көңілді

• Е) Сабырлы

2-мәтін

Ұрпақ заманынан озбаса

Мұрат ұнемі әкесінен нені болса, соны сұрайтын. Әкесі де оган өте ыждахатпен жауап беретін. Бірде ол әкесінен:

- Әке, неге осы ат жүргенде аллыңғы аяқтары басқан ізінен артқы аяқтарының баскан ізі асып түседі? - дсеп сұрады. Әкесі:

- Балам, ол солай. Алдыңғы аяқтары басқан ізден артқы аяқтары басқан ізі озып түсіп отыратын қасиет тек жуйрік, бәйге аттарында ғана болады. Оны сен аңғарған екенсің демек, сенен де бір ақылды адам шығар. Ол тағы: Бұрын шыққан құлақтан кейін

шыққан мүйіз озатынының да белгісі, - деді. Бала:

- Бұрын шыққан құлактан кейін шыққан мүйізоза ма? Неғс?-деп сұрады әкесінсн. Әкесі:

- Иә, балам. Мәселен, құлақ туа бітеді. Ал мүйіз болса малдың төлі туғанда болмайды. Кейін, үлкейе келе, біртіндегі өсе келе кұлақтан да озып, ұзарып кетеді. Өзін қарашы, ана ала тайыншаның туғанда мүйізі бар ма еді? Жоқ болатын. Ал құлағы ше? Құлагы бар болатын. Бір айдан кейін мүйіз шыга бастады. Келер жылы мүйізі құлагынан

әлдеқайда ұзын болып өседі. Сен ақылдысын. Демек, Ақбақайдың артқы аяғы алдыңғы аяғынан озып түскеніндей, ала тайыншаның туғанда жоқ мүйізінің туғанда бар

құлағынан асқанындай сен де үлкейгенде қатарыңнан озасың, балам. Олай етпесең,

сенің менен туған ұрпақ болғаның қане? Ұрпақ заманынан озбаса, қатарынан озбаганы да. Мен сенің менен озғаныңды қалаймын, -деді әкесі.

4. Әкесінің «Үрпақ заманынан озбаса, қатарынан озбағаны да. Мен сенің менен озғанымды қалаймын» деген сөзінің мағынасы

• A) Өнер, білім таңдауда абай бол дегені.

• B) Қатарынан қалмай оссін дегені

• C) Денс бітімі экесінсн ірі болсын дегені.

• Д) Барлық қырынан әкесінен де жақсы болып өссін дегені.

• Е) Ақылы жасына сай болсын дегені.

2-мәтін

Ұрпақ заманынан озбаса

Мұрат ұнемі әкесінен нені болса, соны сұрайтын. Әкесі де оган өте ыждахатпен жауап беретін. Бірде ол әкесінен:

- Әке, неге осы ат жүргенде аллыңғы аяқтары басқан ізінен артқы аяқтарының баскан ізі асып түседі? - дсеп сұрады. Әкесі:

- Балам, ол солай. Алдыңғы аяқтары басқан ізден артқы аяқтары басқан ізі озып түсіп отыратын қасиет тек жуйрік, бәйге аттарында ғана болады. Оны сен аңғарған екенсің демек, сенен де бір ақылды адам шығар. Ол тағы: Бұрын шыққан құлақтан кейін

шыққан мүйіз озатынының да белгісі, - деді. Бала:

- Бұрын шыққан құлактан кейін шыққан мүйізоза ма? Неғс?-деп сұрады әкесінсн. Әкесі:

- Иә, балам. Мәселен, құлақ туа бітеді. Ал мүйіз болса малдың төлі туғанда болмайды. Кейін, үлкейе келе, біртіндегі өсе келе кұлақтан да озып, ұзарып кетеді. Өзін қарашы, ана ала тайыншаның туғанда мүйізі бар ма еді? Жоқ болатын. Ал құлағы ше? Құлагы бар болатын. Бір айдан кейін мүйіз шыга бастады. Келер жылы мүйізі құлагынан

әлдеқайда ұзын болып өседі. Сен ақылдысын. Демек, Ақбақайдың артқы аяғы алдыңғы аяғынан озып түскеніндей, ала тайыншаның туғанда жоқ мүйізінің туғанда бар

құлағынан асқанындай сен де үлкейгенде қатарыңнан озасың, балам. Олай етпесең,

сенің менен туған ұрпақ болғаның қане? Ұрпақ заманынан озбаса, қатарынан озбаганы да. Мен сенің менен озғаныңды қалаймын, -деді әкесі.

5. Мәтіндегі әкенің соңғы сөзіне қатысты мақал

• А) Күш атасын танымас.

• B) Тадайлымсн таласпа.

• C) Жақсы бала - әкеге құт

• Д) Тілі тәтті көнілі қатты

• Е) Шешінген судан тайынбас.

2-мәтін

Ұрпақ заманынан озбаса

Мұрат ұнемі әкесінен нені болса, соны сұрайтын. Әкесі де оган өте ыждахатпен жауап беретін. Бірде ол әкесінен:

- Әке, неге осы ат жүргенде аллыңғы аяқтары басқан ізінен артқы аяқтарының баскан ізі асып түседі? - дсеп сұрады. Әкесі:

- Балам, ол солай. Алдыңғы аяқтары басқан ізден артқы аяқтары басқан ізі озып түсіп отыратын қасиет тек жуйрік, бәйге аттарында ғана болады. Оны сен аңғарған екенсің демек, сенен де бір ақылды адам шығар. Ол тағы: Бұрын шыққан құлақтан кейін

шыққан мүйіз озатынының да белгісі, - деді. Бала:

- Бұрын шыққан құлактан кейін шыққан мүйізоза ма? Неғс?-деп сұрады әкесінсн. Әкесі:

- Иә, балам. Мәселен, құлақ туа бітеді. Ал мүйіз болса малдың төлі туғанда болмайды. Кейін, үлкейе келе, біртіндегі өсе келе кұлақтан да озып, ұзарып кетеді. Өзін қарашы, ана ала тайыншаның туғанда мүйізі бар ма еді? Жоқ болатын. Ал құлағы ше? Құлагы бар болатын. Бір айдан кейін мүйіз шыга бастады. Келер жылы мүйізі құлагынан

әлдеқайда ұзын болып өседі. Сен ақылдысын. Демек, Ақбақайдың артқы аяғы алдыңғы аяғынан озып түскеніндей, ала тайыншаның туғанда жоқ мүйізінің туғанда бар

құлағынан асқанындай сен де үлкейгенде қатарыңнан озасың, балам. Олай етпесең,

сенің менен туған ұрпақ болғаның қане? Ұрпақ заманынан озбаса, қатарынан озбаганы да. Мен сенің менен озғаныңды қалаймын, -деді әкесі.

6. Әкесі неге риза болды?

• A) Баласының аттың сырын білетіндігіне

• B) Баласының білімпаздығына

• C) Айтқан сөзін баласы жерге тастамағанына

• Д) Жаксы мысал тзбылганына

• Е) Баласына орынды ақыл айтқанына

3-мәтін

Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: Қазақ хандығы ту тіккен өңір Осыдан бес жарым ғасыр бұрын Жәнібек пен Керей султандар Әбілқайыр ханнан бөлініп, жүректерінде азаттық пен бостандықтың жалыным жанған елін ертіп, Батыс Моголстаннын Шу мен Талас өзендері аралығындағы Қозыбасы аймағына

қоныстанды. Осындай тарихи оқиғаның бастауы болған бұл шежіреге толы өңірдің тауы мен тасы, әрбір баскан жері аңызбен өткен қезеңдерден сыр шертеді

2. Мұхаммед Хайдар Дулатидін "Тарих-и Рашиди атты еңбегінде көрсетілген Керей мен Әз Жәнібектің алғашкы хандық қүрып, ту тіккен жері -Шу бойындағы Қозыбасы. Ол

шоқы Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналаскан. Шу өзенінің арнасы сол кезде Қозыбасы биігіне жақын болыпты.

3. Қозыбасы, Қозыбашы - атауына келер болсақ, тарихи түп дерек көздеріндегі Қазақ мемлекеті құрылган аймақ. Этимологиялық мағынасы қозының басындай ғана тау- төбелі жерлерді білдіреді. Жетісу өңірінде бірнеше Қозыбасы бар. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» кітабында Қазақ хандыгының кұрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасыда деп айтылады. Шу бойы мен Қозыбасы тауы - тарихи-географиялық тұрғыдан алғанда XIV- XV ғасырларда билік еткен Моғолстан мемлекетінің батыс бөлігіндегі өңір. Бұл ерте заманнан бар жер атауы Қазақ хандығы осы Қозыбасыда

шаңырақ көтерген.

4. Көне тарихқа үңілсек, Талас пен Шу езендерінің аңғарлары ерте заманнан адам баласының тұрағы - мекені болғандығын айғақтайтын белгілерге көптеп жолығамыз.

Тарихи дерек көздеріне үңілсек, Батыс Турік қағандығыігың бастапқы жері Іле, ІІІу және Талас өнірлерін қамтыган. Батыс Түрік қағандығының саяси орталығы түрлі мезгілде Шу өңіріндегі Суябта, Баласагұнда және Меркіде орналасты Бұл қалалар өз заманында қайнаған саяси өмірдің куәсі болды.

5. Осындай ғасырлар қойнауынан бастау алатын қазақ халқының қалыптасуы

Қазақстан аумағында ежелгі замандардан бері үздіксіз жүрген этноүрдістсрдін заңды қорытындысы екені ғылымда дәлелденген тұжырым. Этногенез үрдісі арбір тарихи кезеңде өзіне тән айрықша белгілермен ерекшеленеді Сондай ерекше кезеңге XIV - XV ғасырлардагы этноүрдістер жатады. Бул кезеңнің басты белгілерініе біріне - казақ халқының этнос ретіндс тарих теріне шыгуы жатса керек.

6. Байырғы Қазақ даласын ғасырлар бойы мекендеп келе жаткан туркі- оғыз текті

ұлыстар негізінде қалыптасқан ортақ тіл. дәстүр, территория, менталитеттегі байырғы этностың қайтадан «қазақ» деген жана атпен тарих сахнасына шыккан кезі. Яғни, бұрыннан әртурлі аталып келген этнос (сақ, ғұн, уйсін, түрік, огыз, түркеш, қыпшақ, т.б.) жаңа этнонимге ие болды. Жаңадан

пайда болган «қазақ» этнониміне байланысты, олардын мемлекеті «Қазақ хандығы» деп аталды, Жаңа атауға және жаңа статусқа ие болды. Демек, XV гасырдың

алпысыншы жылдарында-ақ, Қазақ хандыгы ұлттык кұрамы, аумақтык тұтастығы, мемлекеттік басқару жүйесі, сондай-ақ ішкі-сыртқы саясаты жағынан қалыптасқан мемлекет ретінде өмір сүріп тұрды. Әрине, оған қазіргі тандағы халықаралық

қатынастар жүйесіндегі «меммлекет» өлшемімен қарауға болмайтын. Онын үстіне,

«мемлекет» деген ұғымның өзі тарихи мәнге ие. Оған ұдайы даму, кемелдену

негізіндегі тарихи үдеріс ретінде қарау керек. Өйткені, Қазақ хандығы құрылған XV

ғасырда дүниежүзіндегі барлық елдер. яғни мемлекеттер біздің бүгінгі ұғымымыздагы мемлекеттік олшемге жауап бере алмайтын. Демек, Қазақ хандығы алгаш кұрылған күннен бастап, сол кездегі Еуропа мен Азияның кез келген елімен тең тұра алатын.

7. Мәтін мазмұны бойынша тұжырымдардың дұрысы

1. Қозыбасы -- Жамбыл тауындағы шоқы

2. Қазақ хандығы XV гасырда қалыптасты

3. Қазақ халкының негізін туркі-оғыз текті ұлыстар кұрады

• A) Тек екінші

• B) Үшеуі де дұрыс

• C) Екінші мен үшінші

• Д) Бірінші мен екінші

• Е) Бірінші мен үшінші

3-мәтін

Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: Қазақ хандығы ту тіккен өңір Осыдан бес жарым ғасыр бұрын Жәнібек пен Керей султандар Әбілқайыр ханнан бөлініп, жүректерінде азаттық пен бостандықтың жалыным жанған елін ертіп, Батыс Моголстаннын Шу мен Талас өзендері аралығындағы Қозыбасы аймағына

қоныстанды. Осындай тарихи оқиғаның бастауы болған бұл шежіреге толы өңірдің тауы мен тасы, әрбір баскан жері аңызбен өткен қезеңдерден сыр шертеді

2. Мұхаммед Хайдар Дулатидін "Тарих-и Рашиди атты еңбегінде көрсетілген Керей мен Әз Жәнібектің алғашкы хандық қүрып, ту тіккен жері -Шу бойындағы Қозыбасы. Ол

шоқы Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналаскан. Шу өзенінің арнасы сол кезде Қозыбасы биігіне жақын болыпты.

3. Қозыбасы, Қозыбашы - атауына келер болсақ, тарихи түп дерек көздеріндегі Қазақ мемлекеті құрылган аймақ. Этимологиялық мағынасы қозының басындай ғана тау- төбелі жерлерді білдіреді. Жетісу өңірінде бірнеше Қозыбасы бар. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» кітабында Қазақ хандыгының кұрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасыда деп айтылады. Шу бойы мен Қозыбасы тауы - тарихи-географиялық тұрғыдан алғанда XIV- XV ғасырларда билік еткен Моғолстан мемлекетінің батыс бөлігіндегі өңір. Бұл ерте заманнан бар жер атауы Қазақ хандығы осы Қозыбасыда

шаңырақ көтерген.

4. Көне тарихқа үңілсек, Талас пен Шу езендерінің аңғарлары ерте заманнан адам баласының тұрағы - мекені болғандығын айғақтайтын белгілерге көптеп жолығамыз.

Тарихи дерек көздеріне үңілсек, Батыс Турік қағандығыігың бастапқы жері Іле, ІІІу және Талас өнірлерін қамтыган. Батыс Түрік қағандығының саяси орталығы түрлі мезгілде Шу өңіріндегі Суябта, Баласагұнда және Меркіде орналасты Бұл қалалар өз заманында қайнаған саяси өмірдің куәсі болды.

5. Осындай ғасырлар қойнауынан бастау алатын қазақ халқының қалыптасуы

Қазақстан аумағында ежелгі замандардан бері үздіксіз жүрген этноүрдістсрдін заңды қорытындысы екені ғылымда дәлелденген тұжырым. Этногенез үрдісі арбір тарихи кезеңде өзіне тән айрықша белгілермен ерекшеленеді Сондай ерекше кезеңге XIV - XV ғасырлардагы этноүрдістер жатады. Бул кезеңнің басты белгілерініе біріне - казақ халқының этнос ретіндс тарих теріне шыгуы жатса керек.

6. Байырғы Қазақ даласын ғасырлар бойы мекендеп келе жаткан туркі- оғыз текті

ұлыстар негізінде қалыптасқан ортақ тіл. дәстүр, территория, менталитеттегі байырғы этностың қайтадан «қазақ» деген жана атпен тарих сахнасына шыккан кезі. Яғни, бұрыннан әртурлі аталып келген этнос (сақ, ғұн, уйсін, түрік, огыз, түркеш, қыпшақ, т.б.) жаңа этнонимге ие болды. Жаңадан

пайда болган «қазақ» этнониміне байланысты, олардын мемлекеті «Қазақ хандығы» деп аталды, Жаңа атауға және жаңа статусқа ие болды. Демек, XV гасырдың

алпысыншы жылдарында-ақ, Қазақ хандыгы ұлттык кұрамы, аумақтык тұтастығы, мемлекеттік басқару жүйесі, сондай-ақ ішкі-сыртқы саясаты жағынан қалыптасқан мемлекет ретінде өмір сүріп тұрды. Әрине, оған қазіргі тандағы халықаралық

қатынастар жүйесіндегі «меммлекет» өлшемімен қарауға болмайтын. Онын үстіне,

«мемлекет» деген ұғымның өзі тарихи мәнге ие. Оған ұдайы даму, кемелдену

негізіндегі тарихи үдеріс ретінде қарау керек. Өйткені, Қазақ хандығы құрылған XV

ғасырда дүниежүзіндегі барлық елдер. яғни мемлекеттер біздің бүгінгі ұғымымыздагы мемлекеттік олшемге жауап бере алмайтын. Демек, Қазақ хандығы алгаш кұрылған күннен бастап, сол кездегі Еуропа мен Азияның кез келген елімен тең тұра алатын.

8. Мәтінде жауабы жоқ сұрақты табыңыз

• A) Қазақ хандыгының 550 жылдық мерейтойы кашан, қайда тойланды?

• B) «Козыбасы» атауының этимологиялық магынасы қандай?

• C) Қазақ хандығының құрылған жері туралы кімнің еңбегінде айтылган?

• Д) Алғашқы қазақ хандығын кімдер құрды?

• Е) Қазақ хандыгы қай ғасырда қалыптасқан мемлекет болып өмір сүрді?

3-мәтін

Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: Қазақ хандығы ту тіккен өңір Осыдан бес жарым ғасыр бұрын Жәнібек пен Керей султандар Әбілқайыр ханнан бөлініп, жүректерінде азаттық пен бостандықтың жалыным жанған елін ертіп, Батыс Моголстаннын Шу мен Талас өзендері аралығындағы Қозыбасы аймағына

қоныстанды. Осындай тарихи оқиғаның бастауы болған бұл шежіреге толы өңірдің тауы мен тасы, әрбір баскан жері аңызбен өткен қезеңдерден сыр шертеді

2. Мұхаммед Хайдар Дулатидін "Тарих-и Рашиди атты еңбегінде көрсетілген Керей мен Әз Жәнібектің алғашкы хандық қүрып, ту тіккен жері -Шу бойындағы Қозыбасы. Ол

шоқы Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналаскан. Шу өзенінің арнасы сол кезде Қозыбасы биігіне жақын болыпты.

3. Қозыбасы, Қозыбашы - атауына келер болсақ, тарихи түп дерек көздеріндегі Қазақ мемлекеті құрылган аймақ. Этимологиялық мағынасы қозының басындай ғана тау- төбелі жерлерді білдіреді. Жетісу өңірінде бірнеше Қозыбасы бар. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» кітабында Қазақ хандыгының кұрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасыда деп айтылады. Шу бойы мен Қозыбасы тауы - тарихи-географиялық тұрғыдан алғанда XIV- XV ғасырларда билік еткен Моғолстан мемлекетінің батыс бөлігіндегі өңір. Бұл ерте заманнан бар жер атауы Қазақ хандығы осы Қозыбасыда

шаңырақ көтерген.

4. Көне тарихқа үңілсек, Талас пен Шу езендерінің аңғарлары ерте заманнан адам баласының тұрағы - мекені болғандығын айғақтайтын белгілерге көптеп жолығамыз.

Тарихи дерек көздеріне үңілсек, Батыс Турік қағандығыігың бастапқы жері Іле, ІІІу және Талас өнірлерін қамтыган. Батыс Түрік қағандығының саяси орталығы түрлі мезгілде Шу өңіріндегі Суябта, Баласагұнда және Меркіде орналасты Бұл қалалар өз заманында қайнаған саяси өмірдің куәсі болды.

5. Осындай ғасырлар қойнауынан бастау алатын қазақ халқының қалыптасуы

Қазақстан аумағында ежелгі замандардан бері үздіксіз жүрген этноүрдістсрдін заңды қорытындысы екені ғылымда дәлелденген тұжырым. Этногенез үрдісі арбір тарихи кезеңде өзіне тән айрықша белгілермен ерекшеленеді Сондай ерекше кезеңге XIV - XV ғасырлардагы этноүрдістер жатады. Бул кезеңнің басты белгілерініе біріне - казақ халқының этнос ретіндс тарих теріне шыгуы жатса керек.

6. Байырғы Қазақ даласын ғасырлар бойы мекендеп келе жаткан туркі- оғыз текті

ұлыстар негізінде қалыптасқан ортақ тіл. дәстүр, территория, менталитеттегі байырғы этностың қайтадан «қазақ» деген жана атпен тарих сахнасына шыккан кезі. Яғни, бұрыннан әртурлі аталып келген этнос (сақ, ғұн, уйсін, түрік, огыз, түркеш, қыпшақ, т.б.) жаңа этнонимге ие болды. Жаңадан

пайда болган «қазақ» этнониміне байланысты, олардын мемлекеті «Қазақ хандығы» деп аталды, Жаңа атауға және жаңа статусқа ие болды. Демек, XV гасырдың

алпысыншы жылдарында-ақ, Қазақ хандыгы ұлттык кұрамы, аумақтык тұтастығы, мемлекеттік басқару жүйесі, сондай-ақ ішкі-сыртқы саясаты жағынан қалыптасқан мемлекет ретінде өмір сүріп тұрды. Әрине, оған қазіргі тандағы халықаралық

қатынастар жүйесіндегі «меммлекет» өлшемімен қарауға болмайтын. Онын үстіне,

«мемлекет» деген ұғымның өзі тарихи мәнге ие. Оған ұдайы даму, кемелдену

негізіндегі тарихи үдеріс ретінде қарау керек. Өйткені, Қазақ хандығы құрылған XV

ғасырда дүниежүзіндегі барлық елдер. яғни мемлекеттер біздің бүгінгі ұғымымыздагы мемлекеттік олшемге жауап бере алмайтын. Демек, Қазақ хандығы алгаш кұрылған күннен бастап, сол кездегі Еуропа мен Азияның кез келген елімен тең тұра алатын.

9. Мәтіннің қазақ елінің жаңа атауға, жаңа статусқа ие болғандығы туралы айтылатын бөлігі

• А)5

• B) 3

• C) 4

• Д)1

• Е)2

3-мәтін

Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: Қазақ хандығы ту тіккен өңір Осыдан бес жарым ғасыр бұрын Жәнібек пен Керей султандар Әбілқайыр ханнан бөлініп, жүректерінде азаттық пен бостандықтың жалыным жанған елін ертіп, Батыс Моголстаннын Шу мен Талас өзендері аралығындағы Қозыбасы аймағына

қоныстанды. Осындай тарихи оқиғаның бастауы болған бұл шежіреге толы өңірдің тауы мен тасы, әрбір баскан жері аңызбен өткен қезеңдерден сыр шертеді

2. Мұхаммед Хайдар Дулатидін "Тарих-и Рашиди атты еңбегінде көрсетілген Керей мен Әз Жәнібектің алғашкы хандық қүрып, ту тіккен жері -Шу бойындағы Қозыбасы. Ол

шоқы Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналаскан. Шу өзенінің арнасы сол кезде Қозыбасы биігіне жақын болыпты.

3. Қозыбасы, Қозыбашы - атауына келер болсақ, тарихи түп дерек көздеріндегі Қазақ мемлекеті құрылган аймақ. Этимологиялық мағынасы қозының басындай ғана тау- төбелі жерлерді білдіреді. Жетісу өңірінде бірнеше Қозыбасы бар. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» кітабында Қазақ хандыгының кұрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасыда деп айтылады. Шу бойы мен Қозыбасы тауы - тарихи-географиялық тұрғыдан алғанда XIV- XV ғасырларда билік еткен Моғолстан мемлекетінің батыс бөлігіндегі өңір. Бұл ерте заманнан бар жер атауы Қазақ хандығы осы Қозыбасыда

шаңырақ көтерген.

4. Көне тарихқа үңілсек, Талас пен Шу езендерінің аңғарлары ерте заманнан адам баласының тұрағы - мекені болғандығын айғақтайтын белгілерге көптеп жолығамыз.

Тарихи дерек көздеріне үңілсек, Батыс Турік қағандығыігың бастапқы жері Іле, ІІІу және Талас өнірлерін қамтыган. Батыс Түрік қағандығының саяси орталығы түрлі мезгілде Шу өңіріндегі Суябта, Баласагұнда және Меркіде орналасты Бұл қалалар өз заманында қайнаған саяси өмірдің куәсі болды.

5. Осындай ғасырлар қойнауынан бастау алатын қазақ халқының қалыптасуы

Қазақстан аумағында ежелгі замандардан бері үздіксіз жүрген этноүрдістсрдін заңды қорытындысы екені ғылымда дәлелденген тұжырым. Этногенез үрдісі арбір тарихи кезеңде өзіне тән айрықша белгілермен ерекшеленеді Сондай ерекше кезеңге XIV - XV ғасырлардагы этноүрдістер жатады. Бул кезеңнің басты белгілерініе біріне - казақ халқының этнос ретіндс тарих теріне шыгуы жатса керек.

6. Байырғы Қазақ даласын ғасырлар бойы мекендеп келе жаткан туркі- оғыз текті

ұлыстар негізінде қалыптасқан ортақ тіл. дәстүр, территория, менталитеттегі байырғы этностың қайтадан «қазақ» деген жана атпен тарих сахнасына шыккан кезі. Яғни, бұрыннан әртурлі аталып келген этнос (сақ, ғұн, уйсін, түрік, огыз, түркеш, қыпшақ, т.б.) жаңа этнонимге ие болды. Жаңадан

пайда болган «қазақ» этнониміне байланысты, олардын мемлекеті «Қазақ хандығы» деп аталды, Жаңа атауға және жаңа статусқа ие болды. Демек, XV гасырдың

алпысыншы жылдарында-ақ, Қазақ хандыгы ұлттык кұрамы, аумақтык тұтастығы, мемлекеттік басқару жүйесі, сондай-ақ ішкі-сыртқы саясаты жағынан қалыптасқан мемлекет ретінде өмір сүріп тұрды. Әрине, оған қазіргі тандағы халықаралық

қатынастар жүйесіндегі «меммлекет» өлшемімен қарауға болмайтын. Онын үстіне,

«мемлекет» деген ұғымның өзі тарихи мәнге ие. Оған ұдайы даму, кемелдену

негізіндегі тарихи үдеріс ретінде қарау керек. Өйткені, Қазақ хандығы құрылған XV

ғасырда дүниежүзіндегі барлық елдер. яғни мемлекеттер біздің бүгінгі ұғымымыздагы мемлекеттік олшемге жауап бере алмайтын. Демек, Қазақ хандығы алгаш кұрылған күннен бастап, сол кездегі Еуропа мен Азияның кез келген елімен тең тұра алатын.

10. Мәтін мазмұнының реттілігі

1. Жәнібек пен Керей сұлтандардың Әбілқайыр ханнан бөлінуі

2. Жаңа этнонимнің пайда болуы

3. Алғаш ту тіккен жер

4. Қозыбасы атауы

• A) 4, 2,1,3

• B) 2,4, 3,1

• C) 1.2,3,4

• Д) 1,3,4, 2

• Е) 3,4,2,1