НКТ қазақ тілі әдебиет 2022

1. I. Марқакөлдің шыныдай тұнық с I. Марқакөлдің шыныдай тұнық суы да, көл жиегіндегі үйірім-үйірім ауыл да, пырылдап, кісінеп, оқыранып, өріске тартып бара жатқан жылқы да, жылқышының қызыл ала тысты тымағы да, анау қозы алып жүрген қайқы төс келіншектің жасыл көйлеri де, аттың жалы да, жеңгесінің басындағы күлді - бадам орамалы - батар күннің сарғылтым сәулесіне шомылып, жер-дүние сары көзілдірікпен қарағандай жымыңдап, саңғырап тұрғанда Ақбілек туып - өскен ауылына жетті. Ауылда иттер шулайды: қотанда қой маңырайды. Аспанда торғай шырылдайды. Қырындап ұшқан кұс. Сары ала керенаулап мыңқылдайды. Енесін іздеп, ауылда лақ безілдейді. Суға бара жатқан үш жас қыз:

Сылдыр-сылдыр қамысқа сырғам түсті.

Сырласпаған жат елге апам түсті. Апам үшін қабырғам қайысады,

Қолымдағы қос жүзік майысады», - деп шырқап ән салады.

II. Ақбілектің алдынан шауып шыққан бала жолыға сала, тайының құйрығын шошайтып, ауылға қарай ызғытты. Төлеген кейде жылына, кейде жыл ара еліне бір келіп кететін. «Келінді ала келіп, жатып кет» деп, ақсақал отау көтеріп берген. Төлегеннің келетінін естіген соң, ақсақал отауын оң жағына тіктіріп, күтініп отыр еді. Тайлы бала ауылға шауып келіп: - Aғатайымдар келе жатыр! Ақбілек те бар! - дегенде, ақсақал үйде отырып қалып кеткен кіciше: - Әһ! Не дейді?- деп басын жүлып алды.

III. Ақбілек баяғы кеткеннен үйіне қайтып келген жоқ еді. «Ақбілек оқып жүр» деп ақсақал естуші еді. Бірақ «Қыз оқып не болады?» деп, ішінен ұнатпаушы еді. Баяғыда баласы екені болмаса, Ақбілектен біржола күдер үзген еді. Оны көрермін деген ой да жоқ еді. Ақсақал енді қайтерін білмеді. Үйде отыра ма? Алдынан шыға ма? Қалай амандасады? Дым көрмегендей жымпиып отыра ма? Кешірім сұрай ма? Бұл бір шұғыл оқига болды. Суйткенше болмады, қатын-қалаш шулап: - Әне шықты! Төрт кісі! Жоқ, бесеу... екеуi әйел... Біреуі келін гой!.. - дескен даусына ақсақалдың бүйipі қызып, отыра алмады. «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы шал барып сәлем берсін» деген мәтелді есіне алып, үйде отырсам, қуанбаған боп көрінермін деп, тысқа шықты. Ж. Аймауытов «Ақбілек» романынан үзінді Мәтінде еcімі жиі аталатын кейіпкер

• Төлеген

• Тайлы бала

• Ақбілек

• Ақсақал

• Yш қыз

2. І.Жансүгіров қай өлеңінде терме үлгісін пайдаланғанын белгілеңіз.

• «Ұлы күнде».

• «Әншіге».

• «Бұлт».

• «Оқимын».

Қарсылықты салалас құрмалас сөйлем шылауын көрсетіңіз.

• Әйтпесе

• Және

• Бірақ

• Себебі

Шәкәрімнің поэмасы

• 'Ләйлі - Мәжнүн'

• 'Ақан сері - Ақтоты'

• 'Айман - Шолпан'.

• 'Қыз Жібек'.

• 'Медғат - Қасым'

5. 'Абай жолы' роман-эпопеясынан үзінді

1. Қорықтан шыққалы таңертеңнен бері бөгелместен тартқан үш салт атты , аттарын қансорпа қылған қалпында , кешкі екiндi кезінде Көлқайнардағы Құнанбай аулына , Абайдың өз шешесі Ұлжанның отырған аулына , кеп жетіп еді .

2. Көлқайнар суы мөлдір , мол бұлақ болғанмен , кең қоныс емес. Жайлауға қарай Шыңғыс асқалы беттеп келе жатқан елдің үш - төрт аулы қоныпты . Бұның бәрі 'Құнанбай аулы' деп аталады . Көлемі аз бұлақтың айналасына жиі қонған ауылдардың үйлері де , шұбыртқан малы да , адамдары да кешкі мезгілде ыю - қию араласып жатқан сияқты . Жер ошақтардан шыққан түтіндері де біріне - бірі қосылып ұласып , тұтасқан көкшіл мұнардай тарайды , үрген иттер , мал қайырған айғайлар , маңыраған қой , қозы шулары араласып жатыр . Кешкі суға келе жатқан қалың жылқының кісіней шапкан дүбірі , шаң-тозаңы болсын немесе оқта - текте азынай кісінеп , үйірін іздеп шапқан , мiнуден босаған жас айғырлар дауыстары болсын - барлығы да осы отырған ауылдардың осы кештегі тіршілік тынысын білдірген сияқты .

3. Жүргіншілер бұтактың дәл қасына ең жақын қонған ауылға келе жатыр . Ортасында бес үлкен ақ үйлер бар , көп үйлі ауыл – Абайдың екі шешесі Ұлжан мен Айтыздың аулы . Осы ауылдың шеткі үйлерін сырттап , кешкі жайылымға , батыс жакка қарай жаңа өріп бара жатқан бойдақ қойдың ішін аралап , ортадағы үлкен үйлерге қарай беттеп келе жатқан үш аттыны бұл ауыл тез таныды . Әсіресе қораның ортасында қосақталған қойды сауып отырған қатындар бұрын көрген екен . Етектерін белдеріне қайырып түрiп алған , алжапқыш тартқан қалыптарымен , қолдарына шелектерін ұстасып , жүргіншілерге қарап :

- Калашылар , қалашылар келеді !

- Анау Абай , Абай ғой , айналайын - ай ! Апасына айтайыншы , - деді бір картаң катын .

- Бәсе , Телғара гой ... Жаным - ау , мынау . Телғара ! Әпкеме айтайыншы , - деп , тағы бір жас қатын , жеңге де үлкен үйге карай ұмтылысқан .

4. Сағынған баласының келер мөлшерін Байтас кеткеннен бері шешесі Ұлжан да есептеп , осы бүгінге ұйғарып жүр еді . Қырықтың ішіне жаңа кіріп , семіз тартып қалған сары қызыл бәйбіше жаңағы дауыстарды түгел естіді . Өз үйінен шығарда , төрде отырған енесі Зерені де хабарландырып , сүйемелдеп ерте шықты . Құлағы көптен мүкіс тарткан кәрі әжесінің ең бір жаксы көретін немересі - Абай - ды . Оны есінен шығармай , дұғасына кіргізіп , тілеуін тілеп отыратын,

Көлқайнардағы ауылдардың ортақ атауы

• Құнанбай ауылы

• 'Ұалжан ауылы'

• 'Шешелер ауылы'

• 'Ұлжан мен Айғыз ауылы'

• 'Зере әже ауылы'

. Бір буынды сөзді табыңыз

• ата

• бала

• жер

• іні

• әке

Әлеуметтік-тұрмыстық шешендік сөздердің негізгі тілдік құралдары

• Іскерлік қатынасқа тән сөз орамдары, мақалдар, риторикалық сұрақтар

• Афоризмдер, терминдер, фактілер, сілтемелер, қаратпа, қыстырма сөздер

• Деректер, терминдер, сілтемелер, салыстырулар

• Мақал-мәтелдер, афоризмдер, тұрақты тіркестер, метафоралар

• Дінге қатысты терминдер, имандылыққа үндейтін сөз орамдары

Шоқан Уәлихановтың еңбектері

• «Мұнар күн», «Тарланым», «Соғыс»

• «О, Ақтан жас, Ақтан жас», «Замана»

• «Бала зары», «Тар заман», «Келер заман сипаты»

• «Ғашықтың тілі–тілсіз тіл», «Мәз болады болысың»

• «Қашқарияға саяхат», «Жоңғария очерктері»

 I. Марқакөлдің шыныдай тұнық с I. Марқакөлдің шыныдай тұнық суы да, көл жиегіндегі үйірім-үйірім ауыл да, пырылдап, кісінеп, оқыранып, өріске тартып бара жатқан жылқы да, жылқышының қызыл ала тысты тымағы да, анау қозы алып жүрген қайқы төс келіншектің жасыл көйлеri де, аттың жалы да, жеңгесінің басындағы күлді - бадам орамалы - батар күннің сарғылтым сәулесіне шомылып, жер-дүние сары көзілдірікпен қарағандай жымыңдап, саңғырап тұрғанда Ақбілек туып - өскен ауылына жетті. Ауылда иттер шулайды: қотанда қой маңырайды. Аспанда торғай шырылдайды. Қырындап ұшқан кұс. Сары ала керенаулап мыңқылдайды. Енесін іздеп, ауылда лақ безілдейді. Суға бара жатқан үш жас қыз:

Сылдыр-сылдыр қамысқа сырғам түсті.

Сырласпаған жат елге апам түсті.

Апам үшін қабырғам қайысады,

Қолымдағы қос жүзік майысады», - деп шырқап ән салады.

II. Ақбілектің алдынан шауып шыққан бала жолыға сала, тайының құйрығын шошайтып, ауылға қарай ызғытты. Төлеген кейде жылына, кейде жыл ара еліне бір келіп кететін. «Келінді ала келіп, жатып кет» деп, ақсақал отау көтеріп берген. Төлегеннің келетінін естіген соң, ақсақал отауын оң жағына тіктіріп, күтініп отыр еді. Тайлы бала ауылға шауып келіп: - Aғатайымдар келе жатыр! Ақбілек те бар! - дегенде, ақсақал үйде отырып қалып кеткен кіciше: - Әһ! Не дейді?- деп басын жүлып алды.

III. Ақбілек баяғы кеткеннен үйіне қайтып келген жоқ еді. «Ақбілек оқып жүр» деп ақсақал естуші еді. Бірақ «Қыз оқып не болады?» деп, ішінен ұнатпаушы еді. Баяғыда баласы екені болмаса, Ақбілектен біржола күдер үзген еді. Оны көрермін деген ой да жоқ еді. Ақсақал енді қайтерін білмеді. Үйде отыра ма? Алдынан шыға ма? Қалай амандасады? Дым көрмегендей жымпиып отыра ма? Кешірім сұрай ма? Бұл бір шұғыл оқига болды. Суйткенше болмады, қатын-қалаш шулап: - Әне шықты! Төрт кісі! Жоқ, бесеу... екеуi әйел... Біреуі келін гой!.. - дескен даусына ақсақалдың бүйipі қызып, отыра алмады. «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы шал барып сәлем берсін» деген мәтелді есіне алып, үйде отырсам, қуанбаған боп көрінермін деп, тысқа шықты. Ж. Аймауытов «Ақбілек» романынан үзінді Мәтіндегі асты сызылған жолдарда қолданылған троп түрі

• Метафора

• Синекдох

• Kейіптеу

• Mетонимия

• Параллелизм

Зат есімнен жасалған туынды етістікті белгілеңіз.

• Басқар

• Жатыр

• Жүрген

• Отырған