Оқу сауаттылығы

Құсбегілік

Құсбегілік көңілді, әсерлі, қызығы мол демалыс болып табылады. Осынау қиын да қызықты өнерге балалардың жас кезінен көзін қанықтырып, танымын шыңдап отырған. Аңшылық-саятшылық көшпелі өмір салтының әрі күнкөрістік, әрі көңіл көтерерлік бір дәстүрі болумен бірге, әскери жаттығудың, шынығып-шыңдалудың да тамаша үлгісі болған.

Құсбегі – аңға, кұсқа салу мақсатымен бүркіт, ителгі, қаршыға, қырғи сияқты жыртқыш құстарды қолға үйрететін адам.Құс салуға бірнеше кісі бірігіп шығады. Аң мен құстың мекеніне жетісімен қыран ұстаған құсбегі биіктеу жерге шығып тұрады. Қалғандары дабыл қағып, аңды тау-тастан, қорымнан үркітіп, үйрек-қазды судан ұшырады. Дабылдан сескеніп, бой көрсеткен аңға, көлден ұшқан құсқа томағасын сыпырып қыран қосады.Қолға түскен аң-құсты аңшылар жолына, жасына қарай бөліп алады.

 Дабыл қағудың себебін анықтайтын сөйлем

• Аңға шығуға белгі беру үшін

• Тау-тастан аңды үркіту үшін

• Бүркіттің томағасын сыпыру үшін

• Жыртқыш құстарды босату үшін

Құсбегілік

Құсбегілік көңілді, әсерлі, қызығы мол демалыс болып табылады. Осынау қиын да қызықты өнерге балалардың жас кезінен көзін қанықтырып, танымын шыңдап отырған. Аңшылық-саятшылық көшпелі өмір салтының әрі күнкөрістік, әрі көңіл көтерерлік бір дәстүрі болумен бірге, әскери жаттығудың, шынығып-шыңдалудың да тамаша үлгісі болған.

Құсбегі – аңға, кұсқа салу мақсатымен бүркіт, ителгі, қаршыға, қырғи сияқты жыртқыш құстарды қолға үйрететін адам.Құс салуға бірнеше кісі бірігіп шығады. Аң мен құстың мекеніне жетісімен қыран ұстаған құсбегі биіктеу жерге шығып тұрады. Қалғандары дабыл қағып, аңды тау-тастан, қорымнан үркітіп, үйрек-қазды судан ұшырады. Дабылдан сескеніп, бой көрсеткен аңға, көлден ұшқан құсқа томағасын сыпырып қыран қосады.Қолға түскен аң-құсты аңшылар жолына, жасына қарай бөліп алады.

Көшпелі өмір салтындағы көңіл көтерерлік дәстүр

• Саятшылық

• Құсбегілік

• Демалыс

• Шыңдалу

Қамшының қасиеті

Қазақ қамшыны тек қол қаруы мен қорғану үшін ғана ұстамаған, адамның тілі жетпейтін жерге жеткізетін сияқты қасиеттері де бар деп қастерлеген. Қазақта тіл жете бермейтін немесе айтуға ауыз бармайтын сөздердің орнына қамшыны қолданатын әдет болған. Қашанда аталы сөзге тоқтаған қазақ үшін қамшының қолдану аясы өте кең. Қолында қамшысы бар қазақ айбарлы көрінген.Аттылы адам қамшысын үйіргенде одан сескенбейтін адам болмаған.Қазақта айтар сөзі көңіліне келетінін білген кезде қамшыны қолданған.

"Қамшының сабы сынса,  қатын өледі, пышақ сабы сынса, күйеуі өледі" деген де ырым бар. Егер қайтыс болған адамның кім екенін сөзбен жеткізе алмаса да қамшыны қолданған.Сонымен қатар, қызға құда түсе келген адам қамшысын төрге белгі ретінде іліп кеткен. Егер жігіт жақ кешігіп, не қыз жақ айнып қалса, қамшыны иесіне қайтарып беретін болған. Ал төрде ілулі тұрған қамшыны көрсе, айттырған адамы бар дегенді білдірген.Жалпы үйге келген кісі қамшысын ала кірмейтін болған. Егер сыртқа тастап кетпей, үйге ала кірсе, дауласуға келгенін білдіреді. Ал ала кірген қамшыны ортаға тастаса, бітімге келуге шақырғаны

 Қамшыға байланысты ырым

• Дауға келгенде қамшыны сыртқа тастап кеткен.

• Қайтыс болған адамның қамшысының сабын сындырған

• Қыз айнып қалса, қамшыны қалдырып кеткен.Қыз айнып қалса, қамшыны қалдырып кеткен.

• Қызға құда түссе, қамшысын төрге іліп кеткен.

Қамшының қасиеті

Қазақ қамшыны тек қол қаруы мен қорғану үшін ғана ұстамаған, адамның тілі жетпейтін жерге жеткізетін сияқты қасиеттері де бар деп қастерлеген. Қазақта тіл жете бермейтін немесе айтуға ауыз бармайтын сөздердің орнына қамшыны қолданатын әдет болған. Қашанда аталы сөзге тоқтаған қазақ үшін қамшының қолдану аясы өте кең. Қолында қамшысы бар қазақ айбарлы көрінген.Аттылы адам қамшысын үйіргенде одан сескенбейтін адам болмаған.Қазақта айтар сөзі көңіліне келетінін білген кезде қамшыны қолданған.

"Қамшының сабы сынса,  қатын өледі, пышақ сабы сынса, күйеуі өледі" деген де ырым бар. Егер қайтыс болған адамның кім екенін сөзбен жеткізе алмаса да қамшыны қолданған.Сонымен қатар, қызға құда түсе келген адам қамшысын төрге белгі ретінде іліп кеткен. Егер жігіт жақ кешігіп, не қыз жақ айнып қалса, қамшыны иесіне қайтарып беретін болған. Ал төрде ілулі тұрған қамшыны көрсе, айттырған адамы бар дегенді білдірген.Жалпы үйге келген кісі қамшысын ала кірмейтін болған. Егер сыртқа тастап кетпей, үйге ала кірсе, дауласуға келгенін білдіреді. Ал ала кірген қамшыны ортаға тастаса, бітімге келуге шақырғаны

 Бітімге келуге шақырғанда қамшының қолданысы

• Қамшыны ортаға тастаған

• Қамшыны төрге іліп қойған

• Қамшыны қайта алып кеткен

• Қамшының сабын сындырған

 

Қамшының қасиеті

Қазақ қамшыны тек қол қаруы мен қорғану үшін ғана ұстамаған, адамның тілі жетпейтін жерге жеткізетін сияқты қасиеттері де бар деп қастерлеген. Қазақта тіл жете бермейтін немесе айтуға ауыз бармайтын сөздердің орнына қамшыны қолданатын әдет болған. Қашанда аталы сөзге тоқтаған қазақ үшін қамшының қолдану аясы өте кең. Қолында қамшысы бар қазақ айбарлы көрінген.Аттылы адам қамшысын үйіргенде одан сескенбейтін адам болмаған.Қазақта айтар сөзі көңіліне келетінін білген кезде қамшын .

"Қамшының сабы сынса, қатын өледі, пышақ сабы сынса, күйеуі өледі" деген де ырым бар. Егер қайтыс болған адамның кім екенін сөзбен жеткізе алмаса да қамшыны қолданған.Сонымен қатар, қызға құда түсе келген адам қамшысын төрге белгі ретінде іліп кет кен. Егер жігіт жақ кешігіп, не қыз жақ айнып қалса, қамшыны иесіне қайтарып беретін болған. Ал төрде ілулі тұрған қамшыны көрсе, айттырған адамы бар дегенді білдірген.Жалпы үйге келген кісі қамшысын ала кірмейтін болған. Егер сыртқа тастап кетпей, үйге ала кірсе, дауласуға келгенін білдіреді. Ал ала кірген қамшыны ортаға тастаса, бітімге келуге шақырғаны

Мәтін мазмұнына алшақ ой

• Қамшыны үйге ала кірсе, дауласуға келгені

• Қамшыны ортаға тастаса, бітімге шақырғаны

• Айтар сөз көңілге келетін жағдайда қамшыны қолданбаған

• Тіл жетпеген кезде қамшыны қолданған

Қамшының қасиеті

Қазақ қамшыны тек қол қаруы мен қорғану үшін ғана ұстамаған, адамның тілі жетпейтін жерге жеткізетін сияқты қасиеттері де бар деп қастерлеген. Қазақта тіл жете бермейтін немесе айтуға ауыз бармайтын сөздердің орнына қамшыны қолданатын әдет болған. Қашанда аталы сөзге тоқтаған қазақ үшін қамшының қолдану аясы өте кең. Қолында қамшысы бар қазақ айбарлы көрінген.Аттылы адам қамшысын үйіргенде одан сескенбейтін адам болмаған.Қазақта айтар сөзі көңіліне келетінін білген кезде қамшын .

"Қамшының сабы сынса, қатын өледі, пышақ сабы сынса, күйеуі өледі" деген де ырым бар. Егер қайтыс болған адамның кім екенін сөзбен жеткізе алмаса да қамшыны қолданған.Сонымен қатар, қызға құда түсе келген адам қамшысын төрге белгі ретінде іліп кет кен. Егер жігіт жақ кешігіп, не қыз жақ айнып қалса, қамшыны иесіне қайтарып беретін болған. Ал төрде ілулі тұрған қамшыны көрсе, айттырған адамы бар дегенді білдірген.Жалпы үйге келген кісі қамшысын ала кірмейтін болған. Егер сыртқа тастап кетпей, үйге ала кірсе, дауласуға келгенін білдіреді. Ал ала кірген қамшыны ортаға тастаса, бітімге келуге шақырғаны

Қазақ халқының қамшыны қастерлеуінің себебі

• Ер жігіт қамшысыз жүрмейтін болғандықтан

• Тіл жетпеген жерде қамшының көмегі тигендіктен

• Адамның қайтыс болғанын білдіргендіктен

• Қыздың келісім бергендігінің белгісі болғандықтан

Абай жинаған жәдігер

Абай жинаған құнды жәдігерлердің қатарына жататын қару-жарақтардың бірі – айбалта. Айбалта – соғыс қаруы, көшпелі халықтар өте ерте заманнан пайдалана бастаған. Қазақтар бұл қару түрін ХХ ғасырға дейін қажетінде ұстады.Айбалтаның шабуға арналған жалпақ жағы – жалманы, өткір қыры – жүзі, жалманға қарсы жағы – шүйдесі, сап кигізетін ойығы – ұңғысы, сап пен ұңғысының түйіскен тұсы сағағы деп аталады. Қару түрлерінің ішіндегі ең ауыры, мықтысы – айбалта.

Халық ауыз әдебиетінде балтаның бірнеше түрі аталады.

Тебінгінің астынан,

Алабалта суырысып.

Тепсінісіп келгенде,

Тең атаның ұлы едім, – деген Шалкиіз жыраудың өлеңі бар. Осындағы алабалтамен қатар, ақбалта, көкбалта дегендері де кездеседі. Тұрмыста еңбек құралдары ретінде қолданылатын балта түрлерін шотбалта, шәйбалта, қуысбалта деп те атайды. Олар шабу, жару, ою, үңгу, жону сияқты жұмыстарға қажет. Балтаны киіз немесе былғарыдан жасалған балтақапта сақтайды.

Балта басының, яғни жалманының жарты ай сияқты болып, дөңгелене соғылуы – «айбалта» аталуына негіз болған. Көне көшпелі халықтардың айбалталары екі басты немесе балта басының шүйдесі ұзынша келген балға пішінді болып келеді. Сондай-ақ екінші басының істік түрінде болып келетіні де кездеседі. Шүйдесі балға түрінде, бірақ қысқа жасалған айбалта көбіне қазақ жерінде кездеседі. Абайдың заманындағы аумалы-төкпелі кезең ағымындағы ел дауы, жер дауы, жесір дауы сияқты қақтығыстарда пайдаланылған қару түрлерінің бірі де айбалта болған. Оны Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы Құнанбай мен Бөжейдің жер дауы жөніндегі оқиғаларынан көре аламыз. Романның «Бел-белесте» бө­ліміндегі мына жолдарға тоқталсақ: «...Көптен бүйтіп насырға шауып көрмеген үлкен жойқын соғыс үшінші күнге созылып еді. Дәл осы күннің түс кезінде Құнанбай жүз елудей аптал азаматқа ең жүйрік аттарды мінгізіп, сойылдарын тастатып, қолдарына айбалта, найза бергізді». Осы беттен тағы бір мысал: «Айбалталы, найзалы топтың басы ер Ызғұтты болатын. Бұлар араласты да, Жігітек жағын еріксіз қашырып, бастыра жөнелді. Қуа соғысқанда, он шақты жігітті шаншып түсірді. Ызғұтты өз қолындағы айбалтамен Тұмарбайды кезей қуып еді».

Қазақ мәдениетінде пайдаланылған айбалта саптарының ұзындығы 70-90 сантиметр аралығында болады. Айбалтамен соғысу әдісін жетік меңгерген жауынгерді «айбалташы» деп атайды. Айбалташы жауынгерлер айбалтаны белдеріне байлап, жорыққа шыққанда тебінгінің астына қыстырып ала жүрген. Абай жинаған құнды экспонаттың бірі - айбалтаның сыры осындай.

 Айбалтаның сап кигізетін ойығы

• Жүз

• Жалман

• Сағақ

• Ұңғы

 

Абай жинаған жәдігер

Абай жинаған құнды жәдігерлердің қатарына жататын қару-жарақтардың бірі – айбалта. Айбалта – соғыс қаруы, көшпелі халықтар өте ерте заманнан пайдалана бастаған. Қазақтар бұл қару түрін ХХ ғасырға дейін қажетінде ұстады.Айбалтаның шабуға арналған жалпақ жағы – жалманы, өткір қыры – жүзі, жалманға қарсы жағы – шүйдесі, сап кигізетін ойығы – ұңғысы, сап пен ұңғысының түйіскен тұсы сағағы деп аталады. Қару түрлерінің ішіндегі ең ауыры, мықтысы – айбалта.

Халық ауыз әдебиетінде балтаның бірнеше түрі аталады.

Тебінгінің астынан,

Алабалта суырысып.

Тепсинисип кегенде,

Тең атаның ұлы едім , – деген Шалкиіз жыраудың өлеңі бар. Осындағы алабалтамен қатар, ақбалта, көкбалта дегендері де кездеседі. Тұрмыста еңбек құралдары ретінде қолданылатын балта түрлерін шотбалта, шәйбалта, қуысбалта деп те атайды. Олар шабу, жару, ою, үңгу, жону сияқты жұмыстарға қажет. Балтаны киіз немесе былғарыдан жасалған балтақапта сақтайды.

Балта басының, яғни жалманының жарты ай сияқты болып, дөңгелене соғылуы – «айбалта» аталуына негіз болған. Көне көшпелі халықтардың айбалталары екі басты немесе балта басының шүйдесі ұзынша келген балға пішінді болып келеді. Сондай-ақ екінші басының істік түрінде болып келетіні де кездеседі. Шүйдесі балға түрінде, бірақ қысқа жасалған айбалта көбіне қазақ жерінде кездеседі. Абайдың заманындағы аумалы-төкпелі кезең ағымындағы ел дауы, жер дауы, жесір дауы сияқты қақтығыстарда пайдаланылған қару түрлерінің бірі де айбалта болған. Они Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы Құнанбай мен Бөжейдің жер дауы жөніндегі оқиғаларынан көре аламыз. Романның «Бел-белесте» бөліміндегі мына жолдарға тоқталсақ: «...Көптен бүйтіп насырға шауып көрмеген үлкен жойқын соғыс үшінші күнге созылып еді. Дәл осы күннің түс кезінде Құнанбай жүз елудей аптал азаматқа ең жүйрік аттарды мінгізіп, сойылдарын тастатып, қолдарына айбалта, найза бергізді ». Осы беттен тағы бір мысал: « Айбалталы, найзалы топтың басы ер Ызғұтты болтын. Бұлар араласты да, Жігітек жағын еріксіз қашырып, бастыра жөнелді. Қуа соғысқанда, он шақты жігітті шаншып түсірді. Ызғұтты өз қолындағы айбалтамен Тұмарбайды кезей қуып еді ».

Қазақ мәдениетінде пайдаланылған айбалта саптарының ұзындығы 70-90 сантиметров аралығында болады. Айбалтамен соғысу әдісін жетік меңгерген жауынгерді «айбалташы» деп атайды. Айбалташы жауынгерлер айбалтаны белдеріне байлап, жорыққа шыққанда тебінгінің астына қыстырып ала жүрген. Абай жинаған құнды экспонаттың бірі - айбалтаның сыры осындай.

Еңбек құралы ретіндегі балтаның түрі

• Көкбалта

• Алабалта

• Шотбалта

• Айбалта

Абай жинаған жәдігер

Абай жинаған құнды жәдігерлердің қатарына жататын қару-жарақтардың бірі – айбалта. Айбалта – соғыс қаруы, көшпелі халықтар өте ерте заманнан пайдалана бастаған. Қазақтар бұл қару түрін ХХ ғасырға дейін қажетінде ұстады.Айбалтаның шабуға арналған жалпақ жағы – жалманы, өткір қыры – жүзі, жалманға қарсы жағы – шүйдесі, сап кигізетін ойығы – ұңғысы, сап пен ұңғысының түйіскен тұсы сағағы деп аталады. Қару түрлерінің ішіндегі ең ауыры, мықтысы – айбалта.

Халық ауыз әдебиетінде балтаның бірнеше түрі аталады.

Тебінгінің астынан,

Алабалта суырысып.

Тепсинисип кегенде,

Тең атаның ұлы едім , – деген Шалкиіз жыраудың өлеңі бар. Осындағы алабалтамен қатар, ақбалта, көкбалта дегендері де кездеседі. Тұрмыста еңбек құралдары ретінде қолданылатын балта түрлерін шотбалта, шәйбалта, қуысбалта деп те атайды. Олар шабу, жару, ою, үңгу, жону сияқты жұмыстарға қажет. Балтаны киіз немесе былғарыдан жасалған балтақапта сақтайды.

Балта басының, яғни жалманының жарты ай сияқты болып, дөңгелене соғылуы – «айбалта» аталуына негіз болған. Көне көшпелі халықтардың айбалталары екі басты немесе балта басының шүйдесі ұзынша келген балға пішінді болып келеді. Сондай-ақ екінші басының істік түрінде болып келетіні де кездеседі. Шүйдесі балға түрінде, бірақ қысқа жасалған айбалта көбіне қазақ жерінде кездеседі. Абайдың заманындағы аумалы-төкпелі кезең ағымындағы ел дауы, жер дауы, жесір дауы сияқты қақтығыстарда пайдаланылған қару түрлерінің бірі де айбалта болған. Они Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы Құнанбай мен Бөжейдің жер дауы жөніндегі оқиғаларынан көре аламыз. Романның «Бел-белесте» бөліміндегі мына жолдарға тоқталсақ: «...Көптен бүйтіп насырға шауып көрмеген үлкен жойқын соғыс үшінші күнге созылып еді. Дәл осы күннің түс кезінде Құнанбай жүз елудей аптал азаматқа ең жүйрік аттарды мінгізіп, сойылдарын тастатып, қолдарына айбалта, найза бергізді ». Осы беттен тағы бір мысал: « Айбалталы, найзалы топтың басы ер Ызғұтты болтын. Бұлар араласты да, Жігітек жағын еріксіз қашырып, бастыра жөнелді. Қуа соғысқанда, он шақты жігітті шаншып түсірді. Ызғұтты өз қолындағы айбалтамен Тұмарбайды кезей қуып еді ».

Қазақ мәдениетінде пайдаланылған айбалта саптарының ұзындығы 70-90 разместились аралығында болады. Айбалтамен соғысу әдісін жетік меңгерген жауынгерді «айбалташы» деп атайды. Айбалташы жауынгерлер айбалтаны белдеріне байлап, жорыққа шыққанда тебінгінің астына қыстырып ала жүрген. Абай жинаған құнды экспонаттың бірі - айбалтаның сыры осындай.

Мәтіндегі қақтығыста айбалта қолданған оқиға

• Ел дауы

• Құн дауы

• Жер дауы

• Ар дауы

Абай жинаған жәдігер

Абай жинаған құнды жәдігерлердің қатарына жататын қару-жарақтардың бірі – айбалта. Айбалта – соғыс қаруы, көшпелі халықтар өте ерте заманнан пайдалана бастаған. Қазақтар бұл қару түрін ХХ ғасырға дейін қажетінде ұстады.Айбалтаның шабуға арналған жалпақ жағы – жалманы, өткір қыры – жүзі, жалманға қарсы жағы – шүйдесі, сап кигізетін ойығы – ұңғысы, сап пен ұңғысының түйіскен тұсы сағағы деп аталады. Қару түрлерінің ішіндегі ең ауыры, мықтысы – айбалта.

Халық ауыз әдебиетінде балтаның бірнеше түрі аталады.

Тебінгінің астынан,

Алабалта суырысып.

Тепсинисип кегенде,

Тең атаның ұлы едім , – деген Шалкиіз жыраудың өлеңі бар. Осындағы алабалтамен қатар, ақбалта, көкбалта дегендері де кездеседі. Тұрмыста еңбек құралдары ретінде қолданылатын балта түрлерін шотбалта, шәйбалта, қуысбалта деп те атайды. Олар шабу, жару, ою, үңгу, жону сияқты жұмыстарға қажет. Балтаны киіз немесе былғарыдан жасалған балтақапта сақтайды.

Балта басының, яғни жалманының жарты ай сияқты болып, дөңгелене соғылуы – «айбалта» аталуына негіз болған. Көне көшпелі халықтардың айбалталары екі басты немесе балта басының шүйдесі ұзынша келген балға пішінді болып келеді. Сондай-ақ екінші басының істік түрінде болып келетіні де кездеседі. Шүйдесі балға түрінде, бірақ қысқа жасалған айбалта көбіне қазақ жерінде кездеседі. Абайдың заманындағы аумалы-төкпелі кезең ағымындағы ел дауы, жер дауы, жесір дауы сияқты қақтығыстарда пайдаланылған қару түрлерінің бірі де айбалта болған. Они Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы Құнанбай мен Бөжейдің жер дауы жөніндегі оқиғаларынан көре аламыз. Романның «Бел-белесте» бөліміндегі мына жолдарға тоқталсақ: «...Көптен бүйтіп насырға шауып көрмеген үлкен жойқын соғыс үшінші күнге созылып еді. Дәл осы күннің түс кезінде Құнанбай жүз елудей аптал азаматқа ең жүйрік аттарды мінгізіп, сойылдарын тастатып, қолдарына айбалта, найза бергізді ». Осы беттен тағы бір мысал: « Айбалталы, найзалы топтың басы ер Ызғұтты болтын. Бұлар араласты да, Жігітек жағын еріксіз қашырып, бастыра жөнелді. Қуа соғысқанда, он шақты жігітті шаншып түсірді. Ызғұтты өз қолындағы айбалтамен Тұмарбайды кезей қуып еді ».

Қазақ мәдениетінде пайдаланылған айбалта саптарының ұзындығы 70-90 конфигурись аралығында болады. Айбалтамен соғысу әдісін жетік меңгерген жауынгерді «айбалташы» деп атайды. Айбалташы жауынгерлер айбалтаны белдеріне байлап, жорыққа шыққанда тебінгінің астына қыстырып ала жүрген. Абай жинаған құнды экспонаттың бірі - айбалтаның сыры осындай.

Айбалтамен соғысуды жетік меңгерген жауынгер

• Айбалташы

• Ызғұтты

• Тұмарбай

• Бөжей