Қазақ әдебиеті. Нұсқа 16

Ақтамбердінің "От басар орны бар отаудай" өлеңі не жайында екендігін айқындаңыз.

• Жылқы малының қадір-қасиеті

• Жаулардың опасыздығы

• Ездердің сатқындығы

• Өмірдің мәнсіздігі

Ы.Алтынсариннің қазақ қауымына озық мәдениетті елдердің үлгі-өнегесін көрсету идеясын ұстанған туындысын белгілеңіз.

• "Өнер-білім бар жұрттар"

• "Өзен"

• "Азған елдің хандары"

• "Залым төреге"

Абайдың он жетінші қара сөзінде төрелік айтқан кім екенін анықтаңыз.

• Ақыл

• Ғылым

• Қайрат

• Жүрек

Answer explanation

Абайдың он жетінші қара сөзі

Қайрат, ақыл, жүрек үшеуі өнерлерін айтысып, таласып келіп, ғылымға жүгініпті. Қайрат айтыпты: «Ей, ғылым, өзің де білесің ғой, дүниеде ешнәрсе менсіз кәмелетке жетпейтұғының; әуелі, өзіңді білуге ерінбей-жалықпай үйрену керек, ол - менің ісім. Құдайға лайықты ғибадат қылып, ерінбей-жалықпай орнына келтірмек те - менің ісім. Дүниеге лайықты өнер, мал тауып, абұйыр мансапты еңбексіз табуға болмайды. Орынсыз, болымсыз нәрсеге үйір қылмай, бойды таза сақтайтұғын, күнәкәрліктен, көрсеқызар жеңілдіктен, нәфсі шайтанның азғыруынан құтқаратұғын, адасқан жолға бара жатқан бойды қайта жиғызып алатұғын мен емес пе? Осы екеуі маған қалай таласады?» - депті. Ақыл айтыпты: «Не дүниеге, не ахиретке не пайдалы болса, не залалды болса, білетұғын - мен, сенің сөзіңді ұғатұғын - мен, менсіз пайданы іздей алмайды екен, залалдан қаша алмайды екен, ғылымды ұғып үйрене алмайды екен, осы екеуі маған қалай таласады? Менсіз өздері неге жарайды?» - депті. Онан соң жүрек айтыпты: «Мен - адамның денесінің патшасымын, қан менен тарайды, жан менде мекен қылады, менсіз тірлік жоқ. Жұмсақ төсекте, жылы үйде тамағы тоқ жатқан кісіге төсексіз кедейдің, тоңып жүрген киімсіздің, тамақсыз аштың күй-жәйі қандай болып жатыр екен деп ойлатып, жанын ашытып, ұйқысын ашылтып, төсегінде дөңбекшітетұғын - мен. Үлкеннен ұят сақтап, кішіге рақым қылдыратұғын - мен, бірақ мені таза сақтай алмайды, ақырында қор болады. Мен таза болсам, адам баласын алаламаймын: жақсылыққа елжіреп еритұғын - мен, жаманшылықтан жиреніп тулап кететұғын - мен, әділет, нысап, ұят, рақым, мейірбаншылық дейтұғын нәрселердің бәрі менен шығады, менсіз осылардың көрген күні не? Осы екеуі маған қалай таласады?» - депті. Сонда ғылым бұл үшеуінің сөзін тыңдап болып, айтыпты: - Ей, қайрат, сенің айтқаныңның бәрі де рас. Ол айтқандарыңнан басқа да көп өнерлеріңнің бары рас, сенсіз ешнәрсенің болмайтұғыны да рас, бірақ қаруыңа қарай қаттылығың да мол, пайдаң да мол, бірақ залалың да мол, кейде жақсылықты берік ұстап, кейде жамандықты берік ұстап кетесің, соның жаман, - депті. -Ей, ақыл! Сенің айтқандарыңның бәрі де рас. Сенсіз ешнәрсе табылмайтұғыны да рас. Жаратқан тәңіріні де сен танытасың, жаралған екі дүниенің жайын да сен білесің. Бірақ сонымен тұрмайсың, амал да, айла да - бәрі сенен шығады. Жақсының, жаманның екеуінің де сүйенгені, сенгені - сен; екеуінің іздегенін тауып беріп жүрсің, соның жаман, - депті. - Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ - менің ісім, - депті. Бірақ сонда билеуші, әмірші жүрек болса жарайды. Ақыл, сенің қырың көп, жүрек сенің ол көп қырыңа жүрмейді. Жақсылық айтқаныңа жаны-діні құмар болады. Көнбек түгіл қуанады. Жаманшылық айтқаныңа ермейді. Ермек түгіл жиреніп, үйден қуып шығарады. - Қайрат, сенің қаруың көп, күшің мол, сенің де еркіңе жібермейді. Орынды іске күшіңді аятпайды. Орынсыз жерге қолыңды босатпайды. Осы үшеуің басыңды қос, бәрін де жүрекке билет, - деп ұқтырып айтушының аты ғылым екен. - Осы үшеуің бір кісіде менің айтқанымдай табылсаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам - сол. Үшеуің ала болсаң, мен жүректі жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды деп кітаптың айтқаны осы, — депті.

Ақбілек басындағы психологиялық күйлер романның қай бөлімінде шебер көмкерілгенін анықтаңыз.

• Жетінші бөлімде

• Төртінші бөлімде

• Алғашқы үш бөлімінде

• Бесінші бөлімінде

Answer explanation

Ж. Аймауытов "Ақбілек"

Қысқаша мазмұны

Ақбілектің сүйгені Бекболат.Бірақ ол Бекболатқа қосыла алмады.Тағдыр қоспады ма, әлде жол қоспады ма?Әрине, тағдыр. Ақбілектің қатал тағдыры.Неге қосылмады деген сұрақ көкейіңізге келген болар. Ендеше айтайын. Ақбілекті орыс офицер алып қашады.Оған қазақ қызы "қара мұрт" деп ат қояды.Өз отауына алып келіп, ойнас қылады.Бір күні Ақбілек "қара мұрттың"  соғысқа кеткенін пайдаланып, ауылына қашып, қайтадан оралады. Ел-жұрттың сөзінен гөрі оған әкесінің суық көзқарасы өте ауыр батты. Ал анасы Ақбілекті құтқарамын деп қаза тапқан еді. Енді жалғыз сенері де серігі де жеңешесі Ұрқия.Ол Әміре дейтін ағасының әйелі, бала көтере алмай жүрген бейкүнә әйел, қамқор жеңеше. Ұрқия Бекболат екеуін кездестіреді, сөйлесіп жүреді.Енді той болуға дайындалып жүргенде, Бекболат Ақбілекке үйленбейтін болады. Себебі ол қара мұрттан жүкті еді. Елдің сөзіне қарамастан ол босанады. Босана салып,оны алып кетуін тапсырады.... Арада 5 жыл өтеді.Ақбілек қалаға ағасы Төлеген мен жеңгесі Мағишаның үйіне келіп, сауатын ашады, оқиды, білім алады.Көзі ашық, көкірегі ояу жанға айналып, ағасы, жеңшесі, үшеуі ауылға оралады.

Ұрқия мен Ақбілек сыртқа шығып, әңгімелесіп тұрғанда, алдынан бір балақай жүгіріп шығады. Ол—Ескендір.Ақбілек "жеңеше мынау бала өзі маған ұқсайды" екен деп айтады."Мүмкін оны сен туған боларсың"дегенде Ақбілектің көзіне еріксіз жас келеді. Демек, Ескендір Ақбілектің тастап кеткен баласы еді, енді міне ол өз баласы.Сөйтіп, Ақбілек күйеуі Балташпен қалаға жол тартты.Айта кетейік, Балташ—оның қалада таснысып,Ақбілектің өткеніне қарамастан, құлай сүйіп, үйлегенген батыл жігіт

Б.Майлиннің "Шұғаның белгісі" повесінің кейіпкерін атаңыз.

• Досан

• Амангелді

• Жүзтайлақ

• Әбдірахман

Answer explanation

"Шұғаның белгісі" повесінің басты кейіпкерлері

Шұға - өте сұлу,ақылды,байдың қызы,Әбдірахманды қатты жақсы көреді,бірақ Шұға махаббаты үшін соңына дейін шыдамай күйзеліске түсіп қайтыс болады.

Әбдірахман - өте сымбатты жігіт, білімді, діні басқа адам, кедей отбасынан, Шұғаға бір көргеннен ғашық болып қалады. Бір-біріне сезімдерін білдіреді. Бірақ қанша жақсы көргенмен Шұғаның әкесі қызына тең көрмейді себебі Әбдірахман кедей болады.

Есімбек - бай адам, Шұғаның әкесі, сәл өзімшілдігі бар адам. Қызына Әбдірахманды тең көрмейді,қарсы болады. Содан қызы Шұға күйзеліске түседі де қайтыс болады.

Айнабай - сұсты, жұрттың арасына от салып жүретін адам, Күлзипаның әкесі, Әбдірахманды қызына бергісі келеді. Кейін Шұғамен Әбдірахманның жүретінін біліп айырады түрмеге қаматқызады.

Күлзипа - қара сұрлау қыз, Айнабайдың қызы, түрі сұсты болып жүреді Әбдірахманды жақсы көреді.

Жұбан Молдағалиевтің тұңғыш өлеңдер жинағы

• "Заман тынысы"

• "Жыр туралы жыр"

• "Жесір тағдыры"

• "Жеңіс жырлары"

Answer explanation

1939 жылы «Комсомол ұрпағы» атты облыстық жастар газетінде оның «Ленин тірі» деген тұңғыш өлеңі жарық көреді.

1949 жылы оның «Жеңіс жырлары» атты тұңғыш өлеңдер жинағы жарық көрді.

Абайдың "Масғұт" поэмасындағы оқиға қай жерде өрбитінің анықтаңыз.

• Стамбул

• Түркістан

• Бағдат

• Отырар

Answer explanation

Абай "Масғұт" Қысқаша мазмұны

Ежелгі  Харуан-Рашид  халифа    заманыны  кезінде,  Бағдат  шаһарында  Масғұт  атты  жігіт  көше  бойын  аяңдап  келе  жатып,  сұмақы  ұрының  дәрменсіз  шалды  тонап  жатқанын  көзі  шалып  қалады.  Ойланбастан  ұрыға  тап  беріп,  өзі  ауыр  жарақат  алғанына  қарамастан  шалды  бір  ажалдан  аман  алып  қалады.  Дән  риза  болған  шал  Масғұтты  тау    басындағы  бір    ағашқа    ертіп  барып,  ондағы  өсіп  тұрған  үш  түрлі  жемісті  нұсқайды  да  :"Ағын  жесең-ақылыңнан,  сарысын  жесең-байлығыңнан,  қызылын  жесең-әйеліңнен  асып  түсер  пенде  болмас,  қалауыңды  алғайсың  балам"-деп  бір  тілегін  орындамаққа  бекінеді.

      Масғұт  ұзақ  ойланып,  жалғыз  өзім  ақылды  болғаннан  не  пайда?  Егер  дүйім  халық  надан  болса,  бәрі  бір  мені  түсінбес.  Егер  бай  болсам,  қызғаныштан  дұшпаным  артып,  күндестерім  көбейері  хақ.  Одан  да  ашу  шақырғанда    басу  айтып,  өзгелермен  ынтымағымды  жарастыратын  әйелім  болғаны  дұрыс  деген  байламға  келеді.  "Бәрекелді  шырағым,ақыл  мен  дәулет  өзіңде  онсызда  бар  екен!"-деп  манадан  өз  атын  жасырып  тұрған  Қыдыр  ата  ақ  батасын  беріп  кетеді.

     (Түйіні: Дүние  дөңгелек,  кез-келген  істің  өз  қайыры  бар.)

Аналық пен Тоқтарбай қай батырдың ата-анасы, дұрысын табыңыз.

• Ер Тарғын

• Алпамыс

• Едіге

• Қобыланды

"Аққулар ұйықтағанда" шығармасындағы оқиғаның шиеленісуін табыңыз

• Тәуіп айтқан ем

• Ананың аққуды атуы

• Баланың өлімі

• Жетімкөл туралы аңыз

Answer explanation

"Аққулар ұйықтағанда" поэмасының композициялық талдауы:

1. Экспозиция - шығарманың басталуы. Жетімкөлдің тамаша сұлу табиғаты.

2. Ситация - шығарманың дамуы. Ауру бала мен ананың шарасыздығы.

3. Кульминация - шығарманың шарықтау шегі/шиеленісуі. Сорлы ананың млтығымен көлге келіп, аққуларды атуы.

4. Развязка - шығарманың шешімі. Баланың өлуі. Жетімкөлге аққулардың қайта айналып келмеуі.

Ақан серінің "Жақсының өзі өлсе де, сөзі өлмейді" деген пікірді қай өлеңінде айтатынын табыңыз.

• "Заман адамы"

• "Асыл мен жасық"

• "Құлагер"

• "Жақсы мен жаман"

Answer explanation

Ақан сері "Жақсы мен жаман"

Көкқұтан мойнын созып қаз болмайды,

Шөл қумай көк шалғынды саз болмайды.

Пысықтың пиғылы лас,

Қараңғылық тұрса шілде туып жаз болмайды.

Жиылып қарға-құзғын шулағанмен,

Артылып сол қалпына мәз болмайды.

Жамандар жауда жәрдем бермек түгіл,

Тар жерде басын бақса аз болмайды