МОДО 2-нұсқа

   Бай баласы мен жарлы   баласы

Асан   деген бай баласы. Үсен деген жарлы баласы екеуі құрдас екен. Бір күні ел көшкенде қыр астында ойнап жүріп, ескерілмей, екеуі жұртта қалыпты. Бір мезгілде үйге баралық деп келсе, ауыл жоқ, құр жұрты жатыр. Асан айқай салып, жылай бастайды. Үсен ойланып тұрды

Да айтты:

- Жылағанмен ешнәрсе өнбес. Көшкен ауылды іздеп табалық.

- Елді қайдан табамыз, қай жаққа кеткенін де көргеніміз жоқ? –деді Асан.

Үсен үндемеді. Асанды ертіп көшкен жұртқа келді. Жұртта бір көзі сынған инее жатыр екен, оны алды және бір пышақтың сынығын, бір-екі уыстай қыл тауып, оны да алды. Сонан соң ауылдың жұртын айнала жүгіріп жүріп, көштің кеткен сүрлеуін тауып, сол сүрлеуге түсіп жүре берді.

Біраз жер өткен соң сүрлеу екі айрылды. Мұны көріп Асан жылай бастады.

- Енді қайсысына түсеміз? Деп. Үсен қарап жүріп, біреуіне түсті:

- Мынау сүрлеу, бүгін жүрген көштің сүрлеуі екен, малдың жас тезегі бар, - деді.

Біраз жер жүрген соң Асан қарным ашты деп жылады. Үсен үндемей келе жатса, екеуінің алдынан бір үйрек ұшып, ұзамай қасына қонды. Асанның онымен ісі болмай жүре берді. Үсен жүгіріп барып сипалап жүріп, үйректің орнынан алты жұмыртқа тапты. Асан қуанып жұмыртқаны алайын деп еді, Үсен алдырмай

Жолдан адасып көп күн жүрсек, бізге тамақ керек болар, үйректі де ұстап алайық,-деді.

Асан айтты:Бай баласы мен жарлы баласы

- Қалай ұстаймыз?

Үсен:

Мен әкемнің ұстағандарын көріп едім,- деп манағы  жұрттан тауып алған қылдан есіп тұзақ істеді де, оны апарып үйректің ұясына құрды Мұнан соң Асанды шақырып алып, екеуі бір таса жерге, қалың шөптің арасына барып жатты. Көп ұзамай-ақ үйрек қайта ұшып, жан-жағында адам көрінбеген соң, ұясына келіп қонды. Бітегенеден соң Үсен түрегеліп, жүгіріп ұяға барып еді, үйрек ұша алмай далбырлады да қалды. Қараса, үйрек мойнынан тұзаққа ілініп қалған екен.

Үйректі Асан:

- Тірі алып, ойнап баралық,- деді

Үсен айтты:

- Жоқ, әкем, үйрек, қаз адал құстар, мұқтаждықта тамақ етуге болады, деп айтқан. Бірақ тірілей байлап-матап әуре ету обал деп айтушы еді, әуре етпей бауыздап алалық,- деп манағы жұрттан тауып алған пышақтың сынығымен бауыздап алды.

1.Үсеннің қылдан жасаған заты…

• жіп

• ауу

• тор

• тұзақ

Үсен әкесінің ақылын қай кезде есіне түсірді

• Асан құстар мен ойнап барайық дегенде

• Асан жылағанда

• Асанға ақыл айтқанда         

• Жұртта өздері қалғанда         

Тезек» сөзінің  мағынасы

• малдың құмалағы       

• малдың су ішетін науасы                  

• малдың жас қиы

• малдың тұяғы

Үсеннің болған көшті… сезді

• инеден 

• жас тезектен

• сынған пышақтан

• қылдан

Мұқтаждықта тамақ етуге болады, деп кім айтқан.....

• әкесі  

• әжесі

• Үйрек

• Асан

Жұрттан тауып алған қылдан есіп ....... істеді

• пышақ

• тұзақ

• көпір

• қыл

 Таза бұлақ

Үш жолаушы бір бұлақтың басында бір-біріне кез болыпты. Бұлақ бір тастақ жерден шыққан, айналасы қалың біткен ағаш жапырақтары бұлақтың үстіне төгіліп, суы мұздай, салқын, шыныдай жылтылдап тұрған сонша әдемі, таза бұлақ екен. Су шыққан жеріне бір қазандай тасты біреу ойып қорғаныш қылып, тастың суағар жеріне жазу жазыпты:

-        Әй, жолаушы, болсаң осы бұлақтай бол, деп. Манағы үш жолаушы бұлақтан ішіп қанған соң жазуды оқып, біреуі саудагер екен, ол айтты:

-        Бұл жазылған ақыл сөз екен, бұлақ күн-түн тынбай ағып, алыс жерлерге барады, бара-бара кеңейіп, үлкейеді, бұған бөтен бұлақтар құйып, сөйте бара үлкен өзен болып кетеді. Мұнан мұрат сол сен де, адам, тынбай қызмет қыл, ешуақытта жалқауланып тоқтап қалма, сөйтсең, ақырында, сен де зорайып мұратыңа жетесің дегені ме деп білемін, деді

Екінші жолаушы мүсәпір молда екен, басын шайқап:

-        Жоқ, мен олай ойламаймын, бұл жазудың мағынасы сіздің ойлағаннан гөрі жоғарырақ соқса керек, бұл бұлақ: кім-кімге болса да даяр,

Ыстықтағанды салқындатып, жанын рақаттандырады, сусағанның сусынын қандырады, оның үшін ешкімнен ақы дәметпейді; бұлай болса адамға да әбірет сол біреуге жақсылық етсең, ол жақсылығыңды ешкімге міндет етпе дегені болса керек,- деді

Үшінші жолаушы көркем келген бір әдемі жігіт екен, бұл үндемей тұрды. Жолдастары: «Сен не ойлайсың?» деп сұрады.

Жігіт айтты:

-        Менің ойыма бөтен бір нәрсе келеді. Бұл бұлақтың суы бір орында тынып тұрып, шөп-шалам түсіп, лай-қоқым болса, бұған адам мен айуан мұнша ынтық болмас еді, бұлақ күні-түні тынбай ағып тазаланып тұрғаны үшін ынтық болады. Олай болса, жазудың мағнасы: көңіліңді, бойыңды осы бұлақтай таза сақта, нешік бұлаққа қарасақ күн түссе күннің, шөп түссе шөптің сәулесін көреміз, көңілің сол реуішті сырт ашық көрініп тұрсын дегені ме деймін,- деді.

7. Мәтіндегі үшінші жолаушының созі

• көңіліңді, бойыңды осы бұлақтай таза ұста         

• әй, жолаушы, болсаң осы бұлақтай бол             

• жақсылығыңды ешкімге міндет етпе

• сусағанның сусынын қандырады

Мәтіндегі негізгі ойды анықтаңыз

• Бұлақтай бір қалыпты ағып, таза бол     

• Көңіліңді бұлақтай таза ұста, еңбектеніп еңбек ет

• Көңілің көтеріңкі болсын     

• Бұлақтан су іш

Бұлақ басында кездеген адамдар

• молда, саудагер, жігіт               

• молда, саудашер, аңшы            

• молда, саудагер, ақын

• молда, саудагер, көпес             

Екінші жолаушының ойы....

• ақырында, сен де зорайып мұратыңа жетесің             

• шөп түссе шөптің сәулесін көреміз

• сен де, адам, тынбай қызмет қыл      

• біреуге жақсылық етсең, ол жақсылығыңды ешкімге міндет етпе