9 сынып

Адамдардың сүтқоректілер класына жататыны сияқты, сегізаяқтар басаяқтыларға жатады. Бұл атау олардың қармауыштары бастың бір жағына, қап пішіндес «денесі» екінші жағына тікелей біткен тылсым анатомиясынан туындап отыр. Ал басаяқтылардың өзі құрамына құрсақаяқты, шырышты, қосжақтаулы ұлулар мен устрицалар тобы кіретін ұлудың бір түрі болып табылады.

    Басаяқтылар – теңізде аңшылық құрған алғашқы жыртқыштардың бірі. Балықтардан өте ерте – 500 миллионнан астам жыл бұрын пайда болған олар әуелде сиқыршы қалпағы пішіндес болатын. Егер де осыдан 450 миллион жылға кейін шегіне қалсаңыз мұхиттардағы ең сойқан жыртқыштардың бірі қабыршақ жамылғы басаяқтылар болып шығар еді. Олардың ішінде айрықша алып денелілері де болғанына күмән жоқ. Ертеректе жоғалып кеткен Endoceras giganteum атты ұлудың ұзындығы бес метрден асып жығылған.

   Бүгінде тірі басаяқтылардың 750-ден астам түрі бар екені анықталды. 300-ге жуық сегізаяқтыларды есептемегенде, олардың қатарына кальмар мен каракатица һәм негізінен қабыршықта тіршілік ететін 90 мұртшасы бар наутилус сынды ұлу түрі кіреді.

     Enteroctopus dofleini атты Тынық мұхит сегізаяғы ірі денелі. Әр қамаушының ұзындығы екі метрге жетіп, жалпы салмағы 100 келіден асып кетеді. Ал Octopus wolfi сияқты өте кішкентай сегізаяқтардың салмағы 30 грамға да жетпейді. Кейбір сегізаяқтардың денесі кішкентай болғанымен, қармауыштары айтарлықтай ұзын болады. Көпшілігінің денесі мен қармауыштары шамалас. Сегізаяқтардың дені маржантас, батпақ немесе құмның айналасында жыртқыштардан тығылып, я болмаса ерсілі-қарсылы жүзуді әдетке айналдырса, шамалы бөлігі мұхит ағыстарында серуен құрады. Сегізаяқтарды тропик пен полюс, маржантас пен тегіс құм, тоспа су мен тұңғиық теңіз аралығынан кездестіруге болады.    

    Сегізаяқтардың күрделі жүйке жүйесіне ие екендігі даусыз ақиқат десек, оларды ақылды деуге келе ме? Жалпы жан-жануарлардың ақыл-ойын таразылау өте қиын. Ал сегізаяқтың тұла бойы дап-дайын құрал болғандықтан ол қосымша көмек қажет етпейді. Оған қуысқа кіру үшін қандай да бір арнайы  аспаптың қажеті  жоқ. Қармауышын созады да, устрицаны ұстап немесе бөлшектеп тастайды. 

  Десе де, 1950 және 1960 жылдары жасалған тәжірибелер кәдуілгі сегізаяқтардың біз ақыл-оймен байланыстыратын негізгі екі белгі – үйрену және есте сақтау сияқты тапсырмаларды жақсы игеретінін көрсеткен. Айта кетер бір жайт, мұндай тапсырмаларға  сегізаяқтың миындағы айрықша бөлік – оның тікқатпары жауап береді. Сегізаяқтардың ішіндегі ең көп зерттелген түрі осы. Сегізаяқ түрлері ми құрылысына байланысты ерекшеленеді. Берклидегі Калифорния университетінің сегізаяқ зерттеушісі Рой Колдуэлл Octopus bocki құтақандай сегізаяқтың қолынан ештеңе келмейтіндіктен оны ақылды емес деп тұжырым жасаған. Ал маңыздысы ол емес. Маңыздысы – айналада жүрген олардың таңғажайып көрінісі. Соншалықты әдемілігі!

Сегізаяқтардың басаяқ аталуының себебін көрсетіңіз.

• Миындағы айрықша бөлік

• Жүзгіштігі

• Тылсым анатомия

• Күрделі жүйке жүйесі

• Жыртқыштылығы

Мәтінде жауабы жоқ сұрақты анықтаңыз

• Сегізаяқтардың қандай ерекшеліктері бар?

• Сегізаяқтар қандай түсті болып келеді?

• Сегізаяқтар қандай класқа тән?

• Сегізаяқтар қандай жерлерді мекендейді?

• Басаяқтылар қашан пайда болған?

Теңізде аңшылық құрған алғашқы жыртқыштардың бірінің бастапқы пішіні қандай болған?

• Дөңгелек пішінді

• Саңырауқұлақ пішінді

• Ромб тәрізді

• Қобыз пішіндес

• Сиқыршы қалпағы секілді

Рой Колдуэлл зерттеу жүргізген сегізаяқтың түрін анықтаңыз.

• Endoceras giganteum

• Octopus bocki

• Endoceras giganteum

• Octopus wolfi

• Enterctopus dofleini

Мәтінге сәйкес емес тұжырымды анықтаңыз. 1. Тірі басаяқтылардың 750-ден астам түрі бар. 2. Endoceras giganteum атты ұлудың ұзындығы 5 метрден аспайды. 3. Сегізаяқтылардың ерекшелігі ми құрылысына байланысты.

• Екіншісі мен үшіншісі

• Біріншісі мен үшіншісі

• Біріншісі

• Екіншісі

• Үшіншісі

Сарыарқа – Еуразияның жүрегі
 

Сарыарқа – Қазақстанның ірі физикалық-географиялық және табиғи-тарихи аймақтың бірі. Сарыарқа – халықтық атау. Сарыарқаға Қарағанды, Ақмола аймақтарының жері толықтай, Торғай, Семей, Павлодар облысының біраз жері кіреді. Қарағанды облысының территориясы, негізінен, Сарыарқаның орта бөлігінде орналасқан. Сондықтан да жергілікті халық осы өңірді ежелден Сарыарқа, Арқа даласы деп атаған. 
Сарыарқа атауы «жер бетіндегі өсімдіктері күйгендіктен сарғайып жататын кең де үлкен жон, жалпақ үстірт, сансыз адырлы қырқа» ұғымын білдіреді. Сарыарқа – қазақтың байлығының көзі ғана емес, сонымен қатар өнердің, мәдениеттің және тарихтың кеніші. Сарыарқаның асыл тумалары, сонау Абылай заманындағы Бұқар жырау, Қаз дауысты Қазыбек, ақындар Шөже, Шашубай, Доскей, жазушы С.Сейфуллин және ақын Қ.Аманжолов, композиторлар Тәттімбет, Мәди, Ұлы Отан соғысының қаһарманы Н.Әбдіров, ғалымдар А.Чижевский және Е.Бөкетов, қазақтың тұңғыш ғарышкері Т.Әубәкіров сияқты атақты адамдар Сарыарқаның атын шығарған.
Еліміздің тарихынан орын алған «адамзат ажалының аралындай» КарЛАГ-та жас ғұмырларын «тар жол, тайғақ кешумен» өткізген небір совет және шет елдің жүздеген оқымыстылары, зиялы қауым өкілдері тар қапаста жүрсе де Қарағандыда тұңғыш өнер ошақтарын ашқан «алғашқы қарлығаштар» болып табылады. Бұл өнер қайраткерлерінің артынан ызғарлы, қайғылы сұмдыққа толы жылдары туындаған өнер мұралары қалды. Қазіргі кезде бұл мұралар әлем жұртшылығының қызығушылығын тудырып отыр.
Сарыарқа – «Қазақтың ұсақ шоқысы». Батыстан шығысқа дейін ұзындығы 1200 км, оңтүстіктен солтүстікке дейін 950 км. Батыс жағы біршама тегістеу, Ұлытаудың таулы жерлері (1133 м) және Көкшетау үстірті (947 м, Көкше тауы) ерекшеленеді. Шығыс жағы 1403 метрге (Қарқаралы таулары), 1469 метрге (Шыңғыстау жотасы) және 1566 метрге (Ақсораң тауы) биіктеп, шоқылы жер бедерімен айрықшаланады.
Сарыарқа жері дала, шөлейт және шөл зоналарына кіреді. Көкшетау, Атбасар өңірінде, Есіл өзенінің бойында қара топыраққа тән өсімдік жамылғылары қалыптасқан. Ол жерлерде егіндік өсіріледі. Даланың аласа таулары мен ұсақ шоқыларында шоқ-шоқ қарағай, биші қайың ормандары өседі. Дала зонасының оңтүстігін ала Теңіз бен Сарысу жазықтары, Ұлытау, Қарқаралы, Шыңғыстау бойлары шөлейт зонаға кіреді. Бұл зонаның климаты қуаң, қошқыл қызыл қоңыр топырақ жамылғысында жусанды, бетегелі, көделі, боз өсімдіктер жамылғысы таралған. Өзен бойында, тау баурайларында шабындық шалғындар, терек, қайың, қарағай, арша, тал өседі. 
Шөлейт зона мал жайылымына қолайлы. Шөл зонасы Ұлытаудың оңтүстігі мен Жезқазған маңын, Солтүстік Балқаш жағалауын қамтиды. Мұндағы шөлдің қоңыр топырақ жамылғысында шөл өсімдіктері – тобылғы, қараған, боз, бетеге, ақселеу бұйырғын, қара жусан, көкпек өседі. Жануарлар дүниесі де дала, шөлейт, шөл зоналарының ерекшеліктеріне байланысты қалыптасқан. Қарағайлы ормандарда бұғы, елік кездессе, дала мен шөлейт жерлерді ақбөкен, қасқыр, түлкі мекендейді. Көлдерінде құстар көп. 
Қазіргі уақытта Қарағанды облысы 429 мың шаршы шақырым жерді алып жатыр. Бұл – республикадағы ең үлкен аймақ. Әкімшілік-аумақтық құрылым өзгертілгеннен кейін, бұл аумақта 9 селолық аудан мен 11 қала, 39 жұмысшы кенті мен 171 селолық округ болды. Халық саны 1 миллион 700 мыңнан асты, яғни республика халқының 10 пайызын құрайды.

«Сарыарқа – Қазақстанның ірі физикалық-географиялық және табиғи-тарихи аймақтың бірі» сөйлеміндегі сызықшаның қойылу себебін анықтаңыз.

• Бастауыш та, баяндауыш та сан есімнен болғандықтан

• Бастауыш заттанған сын есімнен, баяндауыш зат есімнен болғандықтан

• Бастауыш сілтеу есімдігінен, баяндауыш зат есімнен болғандықтан

• Бастауышты күрделі сан есімнен болған мүшеден ажырату үшін

• Бастауыш та, баяндауыш та атау тұлғалы зат есім болғандықтан

Төртінші азатжолдағы сөйлем ішінде қойылған тыныс белгілердің қызметін анықтаңыз.

• Ерекшелеуші

• Қабаттасып қойылған

• Бөлуші

• Даралаушы

• Нұсқаушы

Мәтінде кездесетін бірігу арқылы жасалған жалқы есімді табыңыз.

• Атбасар, Шашубай, Ақсораң

• Доскей, Тәттімбет, Сарыағаш

• Қарағайлы, Жезқазған, таулы

• Біршама, ақбөкен, шөлейт

• Шөже, Ұлытау, Балқаш

«Өзен бойында, тау баурайларында шабындық шалғындар, терек, қайың, қарағай, арша, тал өседі» бірыңғай мүшелердің сөйлемдегі қызметін анықтаңыз.

• Бастауыш, анықтауыш

• Пысықтауыш, баяндауыш

• Бастауыш

• Пысықтауыш, бастауыш

• Толықтауыш, баяндауыш

Берілген сөйлемді жай сөйлемнің түрлеріне қарай ажыратыңыз. Сарыарқа – халықтық атау.

• Жалаң, жақты, толымсыз.

• Жалаң, жақсыз, толымсыз

• Жайылма, жақсыз, толымды

• Жалаң, жақты, толымды

• Атаулы сөйлем