№7.ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫ

ХІ ғасырда еңбек өнімділігі артқан сала:

• Сауда

• Қолөнер

• Ауылшаруашылығы

• Ғылым

Answer explanation

✅ ҒЫЛЫМИ ТҮСІНДІРМЕ

XI ғасырда ауылшаруашылығында еңбек өнімділігінің артуы — феодалдық экономиканың дамуымен, жаңа еңбек құралдарының пайда болуымен және жерді тиімді пайдалану тәсілдерінің жетілуімен тікелей байланысты. Бұл үдеріс артық өнімнің пайда болуына әкеліп, қолөнердің ауылшаруашылығынан бөлінуіне себеп болды. Енді шаруалар өз өнімдерінен артық бөлігін айырбастауға мүмкіндік алды, бұл сауда мен қала мәдениетінің жандануына ықпал етті. Сонымен қатар, қалалардың қалыптасуы — қоғамда еңбектің бөлінуі мен мамандану процесінің нақты көрінісі болды. 🌾🏙️

---

✅ БАЛАЛАРҒА ЖЕҢІЛ ТҮСІНДІРМЕ

Ертеде адамдар көп жұмыс істейтін, бірақ азық аз болатын. 😊 XI ғасырда диқандар (шаруалар) жақсырақ еңбек құралдарын пайдаланып, көп өнім ала бастады. Бұл дегеніміз – тамақ та, астық та көбейді. 🌽🍞
Енді кейбір адамдар тек егін екпей-ақ, ыдыс, киім, аяқ киім жасап, қолөнермен айналыса бастады. Осылайша қолөнершілер мен диқандар бөлек жұмыс істей бастады.
Қолөнершілер сауда жасап, бірге тұрып жұмыс істеу үшін қалалар пайда болды. 🏘️🛍️

Қолөнердің ауылшаруашылығынан бөлінуіне алып келген үдеріс:

• Ауылшаруашылығында еңбек өнімділігінің артуы

• Жердің байлық және табыс көзіне айналуы

• Құлиеленушілік құрылыстың толықтай жойылуы

• Сауданың өркендеуі

Answer explanation

Талдау және түсіндіру:

• A) Ауылшаруашылығында еңбек өнімділігінің артуы — ДҰРЫС ЖАУАП ✅
  Бұл – мәтіндегі нақты себеп. Азық-түліктің артық өндірілуі жаңа әлеуметтік еңбек бөлінісін туғызды.

• Балаларға жеңіл және толық түсіндірме:

  Ертеде адамдар тек егін егіп, мал бағып өмір сүретін 🐄🌾. Бірақ XI ғасырда олар жақсырақ құралдармен, ақылмен, ұйымдасып жұмыс істеуді үйренді. Соның арқасында астық пен азық көп жинала бастады – яғни, өнім көбейді! 🍞🌽

  Мысалы:
  🔸 Бұрын бір шаруа бір күнде 2 қап астық жинаса, енді 5-6 қап жинай алатын болды!
  🔸 Яғни, еңбек өнімді бола бастады – бұл дегеніміз: аз уақытта көп жұмыс бітті.

  Сонда адамдар ойлады:
  «Егер тамағымыз жеткілікті болса, енді басқа пайдалы істермен де айналысуға болады ғой!» 😮

  Содан кейбір адамдар:

  • Ыдыс жасады 🏺

  • Киім тікті 👗

  • Ағаштан үстел мен орындық ойды 🪑

  • Аяқ киім тігуді бастады 👞

  Бұл адамдарды қолөнершілер деп атады.

  Енді олар ауылда емес, бір жерге жиналып, бірге тұрып жұмыс істей бастады. Ол жерді кейін қала деп атай бастады 🏘️

  ---

  📌 Нәтижесінде:

  ✅ Азық көп болды
  ✅ Адамдар бос уақыт тапты
  ✅ Жаңа істер пайда болды – қолөнер
  ✅ Ауыл мен қолөнер бөлінді
  

Қолөнердің ауылшаруашылығынан бөлінуінің салдары:

• Индустриалды қоғамның дамуы

• Католик шіркеуінің озбырлығына қарсы күрес

• Қалалардың пайда болуы

• Университеттердің құрылуы

Answer explanation

Балаларға толық және жеңіл түсіндірме:

Ертеде адамдар көбіне ауылда тұрып, егін салып, мал бақты 🌾🐄. Олар тек жейтін тамақ пен киетін киім үшін жұмыс істеді.

Бір күні адамдар жақсы еңбек етіп, көп өнім ала бастады. Мысалы:
— Диқандар бір күні 2 қап астық емес, 5 қап астық жинайтын болды! 😮

Сонда олар ойлады:
«Бізде тамақ жеткілікті! Енді басқа іспен айналысуға болады!» 😊

---

🎨 Қолөнершілер пайда болды

Кейбір адамдар:

• Ыдыс жасап,

• Киім тігіп,

• Ағаштан үстел мен орындық жасап,

• Аяқ киім тіге бастады.

Бұлар – қолөнершілер 🧵🪑👞.

---

🏘️ Қалалардың пайда болуы

Қолөнершілер ауылда емес, бір жерде – үлкен мекенде, яғни қалада жиналып жұмыс істеді.
Олар базар ашып, бір-бірімен заттарын айырбастады. Бара-бара:
✅ Үйлер көбейді
✅ Көшелер салынды
✅ Адамдар көп жиналды

Осылайша қалалар пайда болды! 🏙️

Қолөнер мен сауда орталығына айналған қалалар пайда болған кезең:

• IX ғасыр

• X ғасыр

• XI ғасыр

• XII ғасыр

Рим дәуірінен қалған ортағасырлық қала (-лар):

• Рим, Париж, Лондон

• Нормандия, Анжу, Бретань

• Милан, Кремон, Мантуя

• Равенна, Милан, Венеция

Қолөнершілер жасаған бұйымдардың басты артықшылығы:

• Арзан және қарапайым болды

• Тек феодалдар қолданды

• Әдемі әрі берік болды

• Жаппай шығарылатын өнім болды

Answer explanation

Ғылыми түсіндірме:

Қолөнершілер – арнайы маманданған адамдар. Олар сапасы жоғары, көркем әрі берік заттар жасады. Мысалы, шаруалардың ыдысы тез сынатын болса, қолөнершінің ыдысы ұзаққа шыдайтын, әрі сәнді болатын.
Бұл бұйымдар тек феодалдарға емес, саудада да бағалы болды.

---

🧸 Балаларға жеңіл түсіндірме:

Қолөнершілер жасаған заттар мықты әрі әдемі болатын. 😊
Мысалы, ыдыс жарылып кетпейді, аяқ киім ұзаққа шыдайды. Оларды көрген адамдар:
«Мынау қандай керемет! Ұзақ киемін, сынбайды!» – деп мақтайтын. 👞🏺✨

Қолөнершілердің поместьелерден қашып кетуінің басты себебі:

• Феодалдар көп салық салды

• Өнімдері өтпеді

• Феодалдар ісмерлердің бұйымдарын тегін иеленді

• Шаруалармен бәсекелесті

Answer explanation

Ғылыми түсіндірме:

Қолөнершілер феодалдардың әділетсіз әрекетінен – яғни дайын бұйымдарын тегін алып қоюынан қашты. Бұл олардың еңбегін бағаламау болатын. Сондықтан қолөнершілер тәуелсіздікке ұмтылып, феодалдардың иелігінен көшіп кетті.

---

🧸 Балаларға түсіндірме:

Шеберлер әдемі заттар жасап жатты. Бірақ байлар:
«Бұл заттарды мен тегін аламын!» – деп тартып алды 😠
Сонда қолөнершілер: «Біз бұлай өмір сүрмейміз!» – деп басқа жаққа көшіп кетті. Олар өздері қала салып, жұмыс істей бастады 🏘️🛠️

---

🎯 Жауаптарды талдау:

• A) Өнімдері өтпеді — Қате. Бұйымдар өтімді болды, тек феодалдар оларды тартып алды.

• B) Феодалдар көп салық салды — Қате. Негізгі себеп – салық емес, дайын бұйымды тегін алу.

• C) ДҰРЫС ✅

• D) Бәсекелестік — Қате. Шаруалармен емес, феодалдармен күрес болды.

Қолөнершілер поместьелерден қашып, тұрақтаған қонысы (-тары):

• Қолайлы теңіз айлағына таяу жерлерде

• Өзен өткелдерінің бойында

• Тығыз орман ішінде

• Жол тораптарының бойында

• Алыс таулы жоталарда

Answer explanation

1. Ғылыми түсіндірме (дұрыс жауаптар) 📚

Ортағасырлық Еуропада қалалар сауда және көлік қатынасының басты нүктелерінде пайда болды 🚚.

Жол тораптары 🚦 — керуендер мен саудагерлер өтетін негізгі бағыттар, бұл жерлерде сауда мен қолөнер ерекше дамыды.

Өзен өткелдері 🌊 — өзендер сол дәуірдің «автомобиль жолы» болды, өткелдерде сауда орталықтары қалыптасты.

Теңіз айлақтары ⚓ — халықаралық сауда кемелері келіп тоқтайтын орындар, мұнда шетелдік және жергілікті тауарлар алмасып отырды.

2. Балаларға жеңіл түсіндірме (дұрыс жауаптар) 🧒

Ертеде адамдар қаланы бос жерге салмайтын еді 🏙️.

Жол қиылысы 🚗 — көп адам өтетін жер, сондықтан зат тез сатылады.

Өзеннен өту орны 🛶 — көп жолаушы өтетін жер, базар ашуға ыңғайлы.

Кеме тоқтайтын жер 🚢 — басқа елдерден қызық заттар келеді.

Қысқасы, қолөнершілер көп адам жиналатын жерлерді таңдады, өйткені сонда жұмыс пен сауда жүретін еді 💰.

3. Қате жауаптарға қысқаша түсіндірме 🚫

D) 🏔️ Тауда жол аз, адам аз.

E) 🏜️ Шөлде егін жоқ, сауда сирек.

F) 🌲 Орманда жол жоқ, саудагерлер келмейді.

Сауда жолдары мен өзен өткелдерінің бойында қалыптасқан Англия қаласы (-лары):

• Оксфорд

• Лондон

• Гастингс

• Йорк

• Кембридж

Answer explanation

• Оксфорд – Темза өзенінің тар өткелінде (атауы да "Oxenford" — «өгіз өткелі» дегенді білдіреді) 🐂🌊.

• Кембридж – Кем өзенінің үстіндегі көпір жанында ("Cam bridge" — «Кем көпірі») 🌉.

• Ғылыми түсіндірме 📚

  • Оксфорд — Темза өзенінің тар өткелінде орналасқан, орта ғасырларда бұл орын сауда мен жолаушылар қозғалысы үшін өте маңызды болды.

  • Кембридж — Кем өзенінің үстіндегі көпір жанында орналасқан, сол арқылы сауда жолдары өзенмен байланысып, қала дамыды.

  ---

  Балаларға жеңіл түсіндірме 🧒

  Ертеде адамдар қаланы жолдар мен өткелдердің қасына салды, өйткені онда көп адам жүретін.

  • Оксфорд — өзеннен өтетін орын.

  • Кембридж — өзен үстінде көпірі бар қала.
    Көп адам өткен жерлерде базар да көп болды 🏪.

Сауда жолдары мен өзен өткелдерінің бойында қалыптасқан Германия қаласы (-лары):

• Майндағы Франкфурт

• Гамбург

• Рейндегі Кельн

• Бавария

• Саксония

Answer explanation

Майндағы Франкфурт — Германиядағы ірі қала, толық атауы "Frankfurt am Main" ("Майн өзеніндегі Франкфурт") деп аталады.
Ол Гессен федералдық жерінде, Майн өзенінің бойында орналасқан және елдің басты қаржы, сауда және көлік орталықтарының бірі.

Орта ғасырларда да Франкфурт ірі жәрмеңкелерімен, қолөнер және сауда орталығы ретінде танымал болған.
"Майндағы" деген тіркес — бұл қаланы Германияның шығысындағы Франкфурт (Одер өзеніндегі) қаласынан ажырату үшін қолданылады.

Франкфурт — үлкен өзеннің қасында тұрған қала. Кемелер мен арбалар арқылы тауарлар осы жерге келіп, адамдар сатып алып, сатып отырған. Сондықтан ол бай және маңызды қалаға айналды. 🏙️💰🚤