Оку сауаттылығы

                    Құйысқан– аттың үстіндегі ер-тоқымы қия жерде мойнына қарай сырғып кетпес үшін, аттың түп құйрығынан өткізіп, ердің артқы қанжығасына бекітетін қайыстан жасалатын құрал.

Құйысқанның екі жақтауы және атты жылқының сауырын жапқан жаңбырлық-салпыншақ үзбелері болады. Құйысқан аттың тезек тастайтын тышпасына көлденең тұрғандықтан, кейбір кездерде жылқының тезегі құйысқанға қыстырылып қалып, аттың еркін қимылына кедергі келтіреді. Мұндайды біздің қазақ жақтырмай: «Құйысқанға қыстырылған тезек сияқты» деп айтады.Өмілдірік – ер артқа қарай сырғып кетпеу үшін, аттың омырауын орай тағылған құрал.

 1. Құйысқанға тән анықтама

• A) Ердің артқы қанжығасына бекітетін қайыстан жасалатын құрал.

• B) Ер-тоқым артқа сырғып кетпес үшін тағылады.

• C) Жылқының тезегі қыстырылып қалмас үшін тағылады.

• D) Ер-тоқым қия жерде сырғымас үшін жіптен жасалып тағылады

• E) Аттың омырауына қарай тағылатын жақындатып тағылады

2. Құйысқанның үзбелері

• A) Екі жақтауы

• B) Өмілдірік

• C) Жаңбырлық-салпыншақ

• D) Ер-тоқым

• E) Қайыс құрал

Қос саба

                   Оң қанатта үлкен ақ торғын шымылдық.Шымылдықтың ішінде күміс зерлі ағаш кереует тұр.Атлас тысты әдемі көрпе, көмпиген құс жастықтарды төсек үстіне жиыпты.Одан өзге осы үлкен үйде көзге түсерлік жиһаз жоқ. Бұл – дүниесін қыстауға қалдырып, жайлауға жеңілдеп шығатын жылқышылардың әдеті.Үйдің сол қанатында көзге әуелі түсетін – қос қабатты биік сөре. Осы өлкеге әйгілі Ақәділ ұстаның қолынан шыққан бұйым. Ол кісі өзі жасаған дүниені ылғи өрік ағаштың өзегімен әшекейлейді.Сөренің төрт жақтауы піскен қауындай сарғыш түсті қатты ағашпен зерленген.Көзді тартып, құбыла жалтырайды.Сөреден төменіректе керегенің басына ілген қос бірдей саба шермиіп тұр, бірі - тай саба, екіншісі - құнан саба. Ішіндегі қымыз табы өтсе, сабалардың сырт жүні құндыздың күзгі түгіндей күреңітіп, жылтырап кетеді.Бұл сабаларды Түркістан ұсталары жасағанда жылқының терісін іреп сойып алып, көлеңкеге кептіреді, сосын қымыздың бетіне шыққан іркіттен и жасап, сол иге салады. Құнан терісі бықыраған и ішінде апта жарым жатады.Сосын исіңді болған теріні кермеге іліп, қырғышпен қырады, шелиді, шелін алады. Көгеріп таза терінің өзі қалады. Енді мұны саба ғып тігеді. Тобылғыны жағып, ащы түтінімен сабаның ішін ыстайды.Ысталған сабаға саумал құйып, ұзақ шайқайды. Сосын саумалын төгіп тастайды,ыстайды және саумалмен шаяды.Қашан ішіне құйған қымыздантері дәмі кетіп, тобылғы табы қалғанша өстіп алмастыра береді.Бал татитын тәтті қымыз әзірлейтін әдемі саба дүниеге осылайша келеді.

3. Сабаны тігер алдында жасалатын алғашқы әрекет

• A) Сабаға саумал құйып шайқайды

• B) Жылқының терісін көлеңкеге кептіреді

• C) Теріні іркітті иге салады

• D) Қырғышпен қырып, шелін алады

• E) Тобылғының түтінімен ыстайды

4. Сабаға саумалды құйып, қайтара төгіп тастауының себебі

• A) Қымыздан тері дәмі кетуі үшін

• B) Сабадан тобылғының иісі кетуі үшін

• C) Сабаның әбден кебуі үшін

• D) Сабадан түтіннің иісі кетуі үшін

• E) Саумалға тобылғы иісі сіңу үшін

5. Ақәділ ұстаның қолынан шыққан бұйым

• A) Құнан саба

• B) Құнан терісі

• C) Тәтті қымыз

• D) Биік сөре

• E) Тай саба

6. Сабалардың сырт жүнінің жылтырап кетуінің мәнісі

• A) Ішіндегі қымыз табы өткендіктен

• B) Жылқының терісі болғандықтан

• C) Тобылғымен ыстағандықтан

• D) Іркітті иге салғандықтан

• E) Терінің шелін алғандықтан

 

Ұлар

1. Ұлар құсы ұясын биік таудың қиясына, ұшар басына салады. Қысы-жазы тау басын мекен ететін отырықшы, дене тұрқы кекілікке ұқсас келетін ұлар өзін мазалағанды, тыныштығын бұзғанды қаламайды. Сондықтан да көзден жырақта, адамнан тасада тіршілік етеді. Ұлар құс торға түссе, дереу өліп қалады. Әлемнің бірде-бір зоопаркінен ұларды көрмейтініміз содан болар. Тауда ойнаған кекіліктің, қалыңда жүрер бөдененің, қырғауылдың жұмыртқаларын үй тауығына бастырып, балапандарын қолға үйретуге болады. Шөжелері тегім, нәсілім басқа демей, темпеңдеп, тауықтың соңынан жүгіріп жүреді.

2. Ұлар – қолға үйренбейтін құс. Жұмыртқасын тауық басып та шығара алмайды, балапанына адам қолы тисе болды,өледі. Қолға түспейтінін меңзегені болар, қазақтың қара өлеңінде: «Ұлытауға шықтың ба, Ұлар етін жедің бе?» – деген жолдар сақталған.

3. Елімізде Алтай және Гималай ұлары кездеседі. Көбіне 5-10-нан топтасып жүріп, тек көктемде ғана жұптасатын олар өте сақ келеді. Тау бөктерінде жайылып жатқанда, біреуі биік құзға шығып, жан-жағын бағдарлап тұрады екен.Егер қауіпті сезсе, айрықша үн шығарып, хабар беретін көрінеді. Қалған құстар мұны естіп, әбігерленіп, шулайтын көрінеді.Тіліміздегі «ұлардай шулау» деген тұрақты тіркес осындайдан қалыптасса керек.

4. Қыстың аязды күндерінде тас қуыстарынан пана тауып, топтасып бірін-бірі жылытады. Қар қалың жауған жылдары көбіне таутекенің соңынан еріп отырады. Себебі таутекелер тебіндеп жайылып, қырат беткейлеріндегі қарды тазартып, қанаттылардың азығын тез табуына көмектеседі екен. Денесінің шағындығы мен жаратылысының нәзіктігіне қарамай, ерімес қар жатар суық құз басын, адам аяғы баспас жартас бетін таңдауы бұл құстың тазалығы мен қиындыққа шыдамдылығын танытса керек

7. Ұлардың адамнан жырақ тіршілік етуінің мәнісі

• A) Биік тауды жақсы көретіндіктен

• B) Балапандарын тауда шынықтыратындықтан

• C) Қолға үйрене алмайтындықтан

• D) Тыныштығын бұзғанын қаламайтындықтан

• E) Тау бөктерінде жайылатындықтан

8. Ұлар құстарының қар қалың жауғанда таутеке соңынан еруінің себебі

• A) Тау қуыстарынан пана табады

• B) Топтасып бір-бірін жылытады

• C) Азық табуларына септігі тиеді 

• D) Жыртқыш аңдардан қорғанады

• E) Таутекелерден пана табады

 

9. Мәтіннің үшінші азат жолында айтылған ой

• A) Ұлар балапандарының ерекшелігі

• B) Ұлар құсының қысқы тірлігі

• с) Қара өлеңдегі ұлар туралы жолдар

• D) «Ұлардай шулау» тұрақты сөз тіркесінің пайда болуы

• E) Ұлар құсының түр-сипаты

 

10. Қолға үйретілмейтін құс балапаны 

• A) Ұлардың балапаны

• B) Бөденебалапаны

• C) Тауықбалапаны

• D) Кекілікбалапаны

• E) Қырғауылбалапаны