Айтыс туралы ғылыми қорда бар пікірлерге сүйенгенде, қазақ әдебиеттану ғылымында айтыс өнерінің екі саласы туралы қағида өріліп шығады: а) билер айтысы; ә) ақындар айтысы. С. Сейфуллин «Билер сөздері» деп атады . М. Әуезов билер сөзін «Билер айтысы» деп бағалап, оны бірнеше түрге бөліп қарастырды: а) дау мен билікті қоса айтып, ру жігінің бетімен сөйлеу; ә) екі бидің әділ билікке жету үшін айтқан талас сөздері; б) арбасып, ырғасып, жұмбақпен, тұспалмен айтысатын талас билік; в) дау мен билік тұсында не жамандап, не мақтап айтатын сөздер .Кеңгірбай мен Қараменденің арбасып, ырғасып, жұмбақтап, тұспалдап айтысуы - ойдың образдылығы, ойлаудың тереңдігі, пікірдің дәлелділігі жағынан шешендік өнердің арғы-бергі тарихында баламасы жоқ шығармашылық құбылыс. Кеңгірбай мен Қараменденің арбасып, ырғасып, жұмбақпен, тұспалмен айтысуы – билер айтысының теңдессіз тереңдігінің үлгісі.

Сұрақ : мәтінде айтыстың негізгі неше түрі айтылған?

• 3

• 4

• 2

• 5

С. Сейфуллин «Билер сөздері» деп атады . М. Әуезов билер сөзін «Билер айтысы» деп бағалап, оны бірнеше түрге бөліп қарастырды: а) дау мен билікті қоса айтып, ру жігінің бетімен сөйлеу; ә) екі бидің әділ билікке жету үшін айтқан талас сөздері; б) арбасып, ырғасып, жұмбақпен, тұспалмен айтысатын талас билік; в) дау мен билік тұсында не жамандап, не мақтап айтатын сөздер .Кеңгірбай мен Қараменденің арбасып, ырғасып, жұмбақтап, тұспалдап айтысуы - ойдың образдылығы, ойлаудың тереңдігі, пікірдің дәлелділігі жағынан шешендік өнердің арғы-бергі тарихында баламасы жоқ шығармашылық құбылыс.

Сұрақ : Кеңгірбай мен Қараменденің айтысында қолданылмаған тәсіл :

• жұмбақтау

• арбасу

• шалысу

• ырғасу

– Сенің басыңнан үш түрлі мін көремін. Соны тыңда!

Ең әуелі, арзан мен қымбаттың парқын айырмайсың. Өзіңдегі барыңды арзан ұстайсың. Бұлдай білмейсің. Көп күлкіге, болымсыз ермекке асылыңды шашасың. Жайдақсың! Жайдақ суды ит те, құс та жалайды.

Екінші, дос пен қасты сараптамайсың. Досқа досша, қасқа қасша қырың жоқ. Жұрт бастайтын адам ондай болмайды. Басына ел үйрілмейді.

Үшінші, орысшылсың. Солай қарай ден қойып барасың. Дін, мұсылман жат санайтынын ескермейсің! – деді.

Сұрақ : екінші мінде айтылған кемшіліктің не нәрсеге әсер етеді?

• достың азаюына

• байлығының шашылуына

• ел басқаруға

• қырсыз болуға

– Сенің басыңнан үш түрлі мін көремін. Соны тыңда!

Ең әуелі, арзан мен қымбаттың парқын айырмайсың. Өзіңдегі барыңды арзан ұстайсың. Бұлдай білмейсің. Көп күлкіге, болымсыз ермекке асылыңды шашасың. Жайдақсың! Жайдақ суды ит те, құс та жалайды.

Екінші, дос пен қасты сараптамайсың. Досқа досша, қасқа қасша қырың жоқ. Жұрт бастайтын адам ондай болмайды. Басына ел үйрілмейді.

Үшінші, орысшылсың. Солай қарай ден қойып барасың. Дін, мұсылман жат санайтынын ескермейсің! – деді.

Сұрақ : орысшылсың деп мін тағуының себебі неде?

• ұлтшыл болғандықтан

• тәкәппар болғандықтан

• діні бөлек болғандықтан

• орысша білмейтін болғандықтан

Ең әуелі, жайдақ суға теңгердіңіз. Қолында құралы бар жалғыз-жарымға ғана пайдасы тиетін шыңыраудағы су болғанша, құралды, құралсыз, кәрі, жасқа түгел пайдасы тиетін жайдақ су болғанды артық санаймын.

Екінші, ел алатын тәсілді айттыңыз. Ел билейтіндердің мінезін айттыңыз. Менің білуімше, ел бір заманда қой сияқты болған. Бір қора қойды жалғыз қойшы «ай» десе өргізіп, «шайт» десе жусататын болған. Бертін келе, ел түйе сияқты болды. Алдына тас лақтырып «шөк» десең, аңырап барып қана бұрылады. Ал, қазіргі ел бұрынғы көрбалалықтан, нашар, момындықтан сейіліп, көзін ашып келеді. Ендігі ел жылқы сияқты болды. Аяз бен боранда, жауын-шашында топ не көрсе, соны көруге шыдаған, жанын аямаған, қар төсеніп, мұз жастанған, етегін төсек, жеңін жастық қылған бақташы ғана баға алады... Жанашыры бар, жақсылық пайдасы бар ғана кісі бағады..

Үшінші, орысты айттыңыз. Халық үшін де, өзім үшін де дүниенің ең асылы – білім-өнер. Сол өнер орыста. Мен барлық тірліктен ала алмаған асылды содан алатын болсам, ондай жер жатым бола ма? Жатырқап, қашықтауым надандық болса болар, бірақ қасиет болмас...– деді.

Сұрақ : бірінші азатжолдан кейіпкердің қай мінезі көрінеді?

..

• кішіпейілділік

• даналық

• білімділік

• жомарттық

Екінші, ел алатын тәсілді айттыңыз. Ел билейтіндердің мінезін айттыңыз. Менің білуімше, ел бір заманда қой сияқты болған. Бір қора қойды жалғыз қойшы «ай» десе өргізіп, «шайт» десе жусататын болған. Бертін келе, ел түйе сияқты болды. Алдына тас лақтырып «шөк» десең, аңырап барып қана бұрылады. Ал, қазіргі ел бұрынғы көрбалалықтан, нашар, момындықтан сейіліп, көзін ашып келеді. Ендігі ел жылқы сияқты болды. Аяз бен боранда, жауын-шашында топ не көрсе, соны көруге шыдаған, жанын аямаған, қар төсеніп, мұз жастанған, етегін төсек, жеңін жастық қылған бақташы ғана баға алады... Жанашыры бар, жақсылық пайдасы бар ғана кісі бағады...

Үшінші, орысты айттыңыз. Халық үшін де, өзім үшін де дүниенің ең асылы – білім-өнер. Сол өнер орыста. Мен барлық тірліктен ала алмаған асылды содан алатын болсам, ондай жер жатым бола ма? Жатырқап, қашықтауым надандық болса болар, бірақ қасиет болмас...– деді.

Сұрақ : ел мінезіне байланысты аталмаған жануарды табыңыз

• түйе

• сиыр

• қой

• жылқы

Абай хакім сонда әкесіне: Ең әуелі, жайдақ суға теңгердіңіз. Қолында құралы бар жалғыз-жарымға ғана пайдасы тиетін шыңыраудағы су болғанша, құралды, құралсыз, кәрі, жасқа түгел пайдасы тиетін жайдақ су болғанды артық санаймын.

Екінші, ел алатын тәсілді айттыңыз. Ел билейтіндердің мінезін айттыңыз. Менің білуімше, ел бір заманда қой сияқты болған. Бір қора қойды жалғыз қойшы «ай» десе өргізіп, «шайт» десе жусататын болған. Бертін келе, ел түйе сияқты болды. Алдына тас лақтырып «шөк» десең, аңырап барып қана бұрылады. Ал, қазіргі ел бұрынғы көрбалалықтан, нашар, момындықтан сейіліп, көзін ашып келеді. Ендігі ел жылқы сияқты болды. Аяз бен боранда, жауын-шашында топ не көрсе, соны көруге шыдаған, жанын аямаған, қар төсеніп, мұз жастанған, етегін төсек, жеңін жастық қылған бақташы ғана баға алады... Жанашыры бар, жақсылық пайдасы бар ғана кісі бағады...

Үшінші, орысты айттыңыз. Халық үшін де, өзім үшін де дүниенің ең асылы – білім-өнер. Сол өнер орыста. Мен барлық тірліктен ала алмаған асылды содан алатын болсам, ондай жер жатым бола ма? Жатырқап, қашықтауым надандық болса болар, бірақ қасиет болмас...– деді.

Сұрақ : Абайдың орысқа жақын болуының басты себебі?

• асыл зат алғысы келді

• жатсынғысы келмеді

• білім-өнер үйренгісі келді

• лауазымға ие болғысы келді

Кейде көңіл-күйіміз түсіп, ол бір күнгі іс-әрекетімізге әсер етеді. Одан арылу үшін не істеу керек?

1. Іштегіні шығару Ер адамдарға қарағанда әйелдер көп сөйлейді, ойындағысын айтады деген түсінік қалыптасқан. Бірақ сөйлесу ешқашан артық етпейді. Көңіл-күйіңіз болмаса онда оптимстік тұрғыдан бәрін түсінетін және тыңдай білетін адаммен сөйлесіңіз.

2. Жүріп қайтыңыз Далада, таза ауада жүріп қайтыңыз. 30 минуттық серуен әрқашан көмектесері анық. Сәл тынығып, миыңыздың тазаруына септігі тигізеді.

3. Алғыс айта білу

Айналаңызға, өзіңізге де алғыс айтуды үйреніңіз. Сәттілік тек сәттілік қана емес, еңбектің жемісі екенін де түсініңіз. Ал жақын адамдарыңыз қасыңызда болмаса қоңырау шалып не хабарлама жазыңыз

Сұрақ : мәтінге қатысы жоқ ақпаратты табыңыз :

..

• іштегі ойды шығару пайдалы

• күнде жүгіріп тұру қажет

• жақын адамдарға алғыс айту керек

• ер адамдарға қарағанда әйелдер көп сөйлейді-мыс

Алғыс айта білу

Айналаңызға, өзіңізге де алғыс айтуды үйреніңіз. Сәттілік тек сәттілік қана емес, еңбектің жемісі екенін де түсініңіз. Ал жақын адамдарыңыз қасыңызда болмаса қоңырау шалып не хабарлама жазыңыз

Сұрақ : мәтінге сай сәттілікке жетелейтін қасиетті табыңыз :

• мейрімділік

• табандылық

• еңбекқорлық

• жомарттық

Бір күн мейрам алдында, әкесі балаларын қуанту үшін үйіне әртүрлі жеміс алып келді. Леночка деген кіші қызы сол келтірген көп жемістің ішінде, сырты алтындаған шеттеуіктерге қызығып, соны маған бер деп қоймады. Шешесі айтты:

—Бұл шеттеуіктер тек әдемілікке істелген, мыналарды ал, — деп, бөтендерін беріп еді, Леночка жылай бастады:

— Мен қара шеттеуікті алмаймын, алтын тыстысын аламын, оның ішіндегі дәні де тәтті шығар, — деп.

Шешесі тіл алмайтын қисық баланың дегенін істегеннен артығы жоқ екенін ойлап, Леночкаға алтын тыстыларын, бөтен балаларына бөтен шеттеуіктерді таратып берді. Леночка қуанып, шеттеуіктерін дереу шаға бастады. Қараса, бірінің де ішінде дәні жоқ бос қабықтар екен. Мұны көріп қасындағы балалар мазақтап күле бастады. Сонда атасы айтты:

— Бұл шеттеуіктер жеу үшін жасалған емес, тек көзге әдемі көріну үшін қойылған. Мен шеттеуіктердің бос қабығын алып, сыртын күміспен бояп қана қойып едім. Екінші рет не нәрсенің де құр сыртына қызықпа, асылы ішінде болар, — деді. ©️Ы.Алтынсарин

Сұрақ : Леночканың қателігін білдірмейтін мақалды табыңыз :

• Сөзіне қарап кісін ал, кісіге қарап сөз алма

• Жылтырағанның бәрі алтын емес

• Аз сөз - алтын, көп сөз - көмір

• Арпа, бидай ас екен, алтын, күміс тас екен