Оқу сауаттылық 8

Ұршық

Ұршық негізгі үш бөліктен құралады. Олар – ұршықтың басы, сабы және мұрындығы. Ұршықтың басын тығыз ағаштан ойып, жұмсақ тастан қашап, қорғасыннан дөңгелектеп құйып жасайды. Ұршық басының ауыр не жеңілдігі иірілетін жіптің жуан-жіңішкелігіне сәйкес болуға тиіс. Ұршық сабының ұзындығы 30 сантиметрдей болады. Ұршықты саптағанда оның мұрындық өткізілетін жағын ұршық басына кигізеді.Саптың  ұшынан жіпжататын сай салып, ұшынан бір елідей төменіректен мұрындық өткізеді. Оның жуандығы сіріңке шырпысынан сәл ғана жуандау болады. Жіп ауырлағанда сынып кетпеу үшін, мұрындық қатты ағаштан дайындалады.

Ұршықпен иірілетін жіптердің ең жуаны өрмектің арқауы. Ол -күзуін, серуін және түйенің жабуын көктейтін, киіз үйдің түндік, үзік, туырлық сияқты әбзелдерін тігуге арналған шуда жіп.  Ең жіңішкесі шидем шекпен тоқуға, теріден киімтігуге арналады.

1. Мұрындықтың қатты ағаштан жасалу себебі

• A) Өрмектің арқауы сынып кетпес үшін

• B) Ұршық басының ауыр болғаны үшін

• C) Шидем жіп иірілуі үшін

• D) Жіп ауырлығынан сынып кетпес үшін

• E) Ұршықтың сабы ағаш болғаны үшін

Ұршық

Ұршық негізгі үш бөліктен құралады. Олар – ұршықтың басы, сабы және мұрындығы. Ұршықтың басын тығыз ағаштан ойып, жұмсақ тастан қашап, қорғасыннан дөңгелектеп құйып жасайды. Ұршық басының ауыр не жеңілдігі иірілетін жіптің жуан-жіңішкелігіне сәйкес болуға тиіс. Ұршық сабының ұзындығы 30 сантиметрдей болады. Ұршықты саптағанда оның мұрындық өткізілетін жағын ұршық басына кигізеді.Саптың  ұшынан жіпжататын сай салып, ұшынан бір елідей төменіректен мұрындық өткізеді. Оның жуандығы сіріңке шырпысынан сәл ғана жуандау болады. Жіп ауырлағанда сынып кетпеу үшін, мұрындық қатты ағаштан дайындалады.

Ұршықпен иірілетін жіптердің ең жуаны өрмектің арқауы. Ол -күзуін, серуін және түйенің жабуын көктейтін, киіз үйдің түндік, үзік, туырлық сияқты әбзелдерін тігуге арналған шуда жіп.  Ең жіңішкесі шидем шекпен тоқуға, теріден киімтігуге арналады.

2. Ұршықпен иірілетін шуда жіптің қолданылуы

• A) Шидем тоқуға

• B) Теріден киім тігуге

• C) Түйенің жабуын көктеуге

• D) Шекпен тоқуға

• E) Ат әбзелдерін тігуге

Бес жақсы

«Бес жақсы»  – бұрынғы ізгі жақсылар арасында жүретін жолы да, орны да ерекше, жақсы дәстүр. Елдің аса құрметті, беделді адамдары арасындағы достық, сыйластық қарым-қатынастарда сый-сияпат немесе құдалар арасындағы қалың мал, киіт орнына да жүрген. Халық арасындағы жоғары құрмет пен марапат, сый-сияпаттың ең жоғары түрі де осы "бес жақсы" дәстүрі арқылы көрсетілген. "Бес жақсыға" қара нар, жүйрік ат, қалы кілем, алмас қылыш, бұлғын ішік жатады. Құдалар арасында мұның бірі ұзатылған қыздың сәукелесіне, асыл бұйымдарына алмастырылады. Бұл дәстүр –  елдің, ердің мырзалық, мәрттік, тектілік, сыйластық қасиеттерін көрсететін әрі оның салтанатын, ар-абыройын арттыратын мәртебелі көрінісі. "Бес жақсының" бір түрінің өзі 4-5 жылқыға бағаланған. "Бес жақсы" түріне, дәрежесіне қарай "бас жақсы", "орта жақсы", "аяқ жақсы" болып үшке бөлінеді.

3. «Бес жақсының» біреуі

• A) Мырзалық

• B) Сыйластық

• C) Мылтық

• D) Алмас қылыш

• E) Сәукеле

Бес жақсы

«Бес жақсы»  – бұрынғы ізгі жақсылар арасында жүретін жолы да, орны да ерекше, жақсы дәстүр. Елдің аса құрметті, беделді адамдары арасындағы достық, сыйластық қарым-қатынастарда сый-сияпат немесе құдалар арасындағы қалың мал, киіт орнына да жүрген. Халық арасындағы жоғары құрмет пен марапат, сый-сияпаттың ең жоғары түрі де осы "бес жақсы" дәстүрі арқылы көрсетілген. "Бес жақсыға" қара нар, жүйрік ат, қалы кілем, алмас қылыш, бұлғын ішік жатады. Құдалар арасында мұның бірі ұзатылған қыздың сәукелесіне, асыл бұйымдарына алмастырылады. Бұл дәстүр –  елдің, ердің мырзалық, мәрттік, тектілік, сыйластық қасиеттерін көрсететін әрі оның салтанатын, ар-абыройын арттыратын мәртебелі көрінісі. "Бес жақсының" бір түрінің өзі 4-5 жылқыға бағаланған. "Бес жақсы" түріне, дәрежесіне қарай "бас жақсы", "орта жақсы", "аяқ жақсы" болып үшке бөлінеді.

4. «Бес жақсы» дәстүрінен көрінеді

• A) сабырлылық

• B) тектілік

• C) жайлылық

• D) көрегендік

• E) мықтылық

Бес жақсы

«Бес жақсы»  – бұрынғы ізгі жақсылар арасында жүретін жолы да, орны да ерекше, жақсы дәстүр. Елдің аса құрметті, беделді адамдары арасындағы достық, сыйластық қарым-қатынастарда сый-сияпат немесе құдалар арасындағы қалың мал, киіт орнына да жүрген. Халық арасындағы жоғары құрмет пен марапат, сый-сияпаттың ең жоғары түрі де осы "бес жақсы" дәстүрі арқылы көрсетілген. "Бес жақсыға" қара нар, жүйрік ат, қалы кілем, алмас қылыш, бұлғын ішік жатады. Құдалар арасында мұның бірі ұзатылған қыздың сәукелесіне, асыл бұйымдарына алмастырылады. Бұл дәстүр –  елдің, ердің мырзалық, мәрттік, тектілік, сыйластық қасиеттерін көрсететін әрі оның салтанатын, ар-абыройын арттыратын мәртебелі көрінісі. "Бес жақсының" бір түрінің өзі 4-5 жылқыға бағаланған. "Бес жақсы" түріне, дәрежесіне қарай "бас жақсы", "орта жақсы", "аяқ жақсы" болып үшке бөлінеді.

5. Мәтін мазмұнынан алшақ ой

• A) Бес жақсы құдалар арасында жүрген.

• B) Бұл дәстүр мәрттікті көрсетеді.

• C) «Бес жақсы» жақсы дәстүр саналған.

• D) «Бес жақсы» төртке бөлінеді.

• E) «Бес жақсыға» бұлғын ішік жатады.

Бес жақсы

«Бес жақсы»  – бұрынғы ізгі жақсылар арасында жүретін жолы да, орны да ерекше, жақсы дәстүр. Елдің аса құрметті, беделді адамдары арасындағы достық, сыйластық қарым-қатынастарда сый-сияпат немесе құдалар арасындағы қалың мал, киіт орнына да жүрген. Халық арасындағы жоғары құрмет пен марапат, сый-сияпаттың ең жоғары түрі де осы "бес жақсы" дәстүрі арқылы көрсетілген. "Бес жақсыға" қара нар, жүйрік ат, қалы кілем, алмас қылыш, бұлғын ішік жатады. Құдалар арасында мұның бірі ұзатылған қыздың сәукелесіне, асыл бұйымдарына алмастырылады. Бұл дәстүр –  елдің, ердің мырзалық, мәрттік, тектілік, сыйластық қасиеттерін көрсететін әрі оның салтанатын, ар-абыройын арттыратын мәртебелі көрінісі. "Бес жақсының" бір түрінің өзі 4-5 жылқыға бағаланған. "Бес жақсы" түріне, дәрежесіне қарай "бас жақсы", "орта жақсы", "аяқ жақсы" болып үшке бөлінеді.

6. «Бес жақсының» үш түрге бөліну себебі

• A) Дәрежесіне қарай

• B) Салтына қарай

• C) Құдаларға қарай

• D) Атағына қарай

• E) Сыйластығына қарай

Арқанның түрлері

1.Арқан есу қазақ халқының тұрмысында ерте заманнан бері қолданылып келеді. Әсіресе, төрт түлік мал ұстаған қазақтың күнделікті тұрмыстық өмірінде арқансыз тіршілік ету мүмкін болмаған. Оның жаугершілікте де алатын орны ерекше. Қашқан жауын немесе барымташыны арқан лақтырып ұстап, байлап алып келген. Аттандап шауып келе жатқан жау аттарын арқан керіп, сүріндірген. Қатты жылдамдықпен шауып келе жатқан аттылардың алдыңғы легі оқыстан керілген арқаннан сұлап түседі де, артындағылары бірінің үстіне бірі құлап, қаруына қадалады.Арқан бірнеше түрге бөлінеді. Соған сай атауы да әртүрлі. Қазақ халқы арқанның негізгі үш түрін қолданған: кендір арқан, қайыс арқан, қыл арқан. Арқанның қай түрі болса да құлашпен өлшенген. Олардың жасалу жолы мен шикізаты да әртүрлі.

2. Кендір арқан есу арқылы жасалады. Түйенің қомымен киізүйді, түрлі жүкті тасымалдауда қолданылады. Кендір – Қазақстанның Сырдария, Іле, Шу өзендері алабында өсетін өсімдік. Оның төрт түрі болады. Соның ішінде жиі кездесетіні – қызыл кендір. Кендірден жасалған арқан жұмсақ болғанымен, тез шіріп кетеді.

3. Қайыс арқан мықтылығымен ерекшеленеді. Қайыс арқанды ірі қара малдың терісінен таспа тіліп есіп не өріп жасайды. Мұндай арқан көбіне жаугершілік пен барымтаға қолданылған. Мысалы, қайыс арқан ұстаған шалмагерлер кез келген жануарды ту сыртынан шалмап, матап алады. Қайыс арқан мұндай кезде үзіліп кетпейді.

4. Қыл арқанды“сауға” деп те атайды. Оны қойдың жүнін, ешкінің, жылқының қылын, түйенің шудасын біріктіріп, есіп жасайды. Оның жасалу түріне қарай салма арқан, белдеу арқан, тарту арқан, шалма арқан, ат арқан, қом арқан, тең жіп, желі, шылбыр, бұйда, моншақ сияқты және тағы басқа түрлері болады. Қыл арқан жасау үшін алдымен жеке өрім жіптерді ширатып алу керек. Ширатылған 3-4 тілше жіп бір-бірімен өріліп біріктіріледі не есіледі.

5. Салма арқанныңұзындығы 12 құлаштан кем болмайды. Бұл киізүйдің үлкен-кішілігіне қарай дайындалады. Киізүйдің жел жағынан мықтап қазық қағып, үйді сыртынан бастырып қазыққа тартады. Бұл әдіс үйді бекемдеп, бораннан сақтау үшін жасалған.

6. Белдеу арқанкиізүйдің сыртынан орап байлау үшін жасалған. Арқанның бұл түрі үйді бекемдеп тұратын рөл атқарады.

7. Тарту арқанарнайы жүк арту үшін қолданылады. Арқанның бұл түрі қоспа және сыңар деп бөлінеді. Қайыс немесе басқа да шикізаттан жасалады.

8. Үй тігуге арналған арқандар: салма, белдеу, басқұр.Көші-қонға қажетті арқандар: тарту, қом, теңжіп.Мал шаруашылығына қажетті арқандар: шалма, ат арқан, желі, шылбыр, бұйда.

8. Мықтылығымен ерекшеленетін арқан

• A) Салма арқан

• B) Кендір арқан

• C) Қыл арқан

• D) Қайыс арқан

• E) Белдеу арқан

Арқанның түрлері

1.Арқан есу қазақ халқының тұрмысында ерте заманнан бері қолданылып келеді. Әсіресе, төрт түлік мал ұстаған қазақтың күнделікті тұрмыстық өмірінде арқансыз тіршілік ету мүмкін болмаған. Оның жаугершілікте де алатын орны ерекше. Қашқан жауын немесе барымташыны арқан лақтырып ұстап, байлап алып келген. Аттандап шауып келе жатқан жау аттарын арқан керіп, сүріндірген. Қатты жылдамдықпен шауып келе жатқан аттылардың алдыңғы легі оқыстан керілген арқаннан сұлап түседі де, артындағылары бірінің үстіне бірі құлап, қаруына қадалады.Арқан бірнеше түрге бөлінеді. Соған сай атауы да әртүрлі. Қазақ халқы арқанның негізгі үш түрін қолданған: кендір арқан, қайыс арқан, қыл арқан. Арқанның қай түрі болса да құлашпен өлшенген. Олардың жасалу жолы мен шикізаты да әртүрлі.

2. Кендір арқан есу арқылы жасалады. Түйенің қомымен киізүйді, түрлі жүкті тасымалдауда қолданылады. Кендір – Қазақстанның Сырдария, Іле, Шу өзендері алабында өсетін өсімдік. Оның төрт түрі болады. Соның ішінде жиі кездесетіні – қызыл кендір. Кендірден жасалған арқан жұмсақ болғанымен, тез шіріп кетеді.

3. Қайыс арқан мықтылығымен ерекшеленеді. Қайыс арқанды ірі қара малдың терісінен таспа тіліп есіп не өріп жасайды. Мұндай арқан көбіне жаугершілік пен барымтаға қолданылған. Мысалы, қайыс арқан ұстаған шалмагерлер кез келген жануарды ту сыртынан шалмап, матап алады. Қайыс арқан мұндай кезде үзіліп кетпейді.

4. Қыл арқанды“сауға” деп те атайды. Оны қойдың жүнін, ешкінің, жылқының қылын, түйенің шудасын біріктіріп, есіп жасайды. Оның жасалу түріне қарай салма арқан, белдеу арқан, тарту арқан, шалма арқан, ат арқан, қом арқан, тең жіп, желі, шылбыр, бұйда, моншақ сияқты және тағы басқа түрлері болады. Қыл арқан жасау үшін алдымен жеке өрім жіптерді ширатып алу керек. Ширатылған 3-4 тілше жіп бір-бірімен өріліп біріктіріледі не есіледі.

5. Салма арқанныңұзындығы 12 құлаштан кем болмайды. Бұл киізүйдің үлкен-кішілігіне қарай дайындалады. Киізүйдің жел жағынан мықтап қазық қағып, үйді сыртынан бастырып қазыққа тартады. Бұл әдіс үйді бекемдеп, бораннан сақтау үшін жасалған.

6. Белдеу арқанкиізүйдің сыртынан орап байлау үшін жасалған. Арқанның бұл түрі үйді бекемдеп тұратын рөл атқарады.

7. Тарту арқанарнайы жүк арту үшін қолданылады. Арқанның бұл түрі қоспа және сыңар деп бөлінеді. Қайыс немесе басқа да шикізаттан жасалады.

8. Үй тігуге арналған арқандар: салма, белдеу, басқұр.Көші-қонға қажетті арқандар: тарту, қом, теңжіп.Мал шаруашылығына қажетті арқандар: шалма, ат арқан, желі, шылбыр, бұйда.

7. Кендір арқанның жасалуы

• A) Таспа тіліпжасалады

• B) Ширатып жасалады

• C) Жылқының қылынан жасалады

• D) Мал терісінен жасалады

• E)Есу арқылы  жасалады

Арқанның түрлері

1.Арқан есу қазақ халқының тұрмысында ерте заманнан бері қолданылып келеді. Әсіресе, төрт түлік мал ұстаған қазақтың күнделікті тұрмыстық өмірінде арқансыз тіршілік ету мүмкін болмаған. Оның жаугершілікте де алатын орны ерекше. Қашқан жауын немесе барымташыны арқан лақтырып ұстап, байлап алып келген. Аттандап шауып келе жатқан жау аттарын арқан керіп, сүріндірген. Қатты жылдамдықпен шауып келе жатқан аттылардың алдыңғы легі оқыстан керілген арқаннан сұлап түседі де, артындағылары бірінің үстіне бірі құлап, қаруына қадалады.Арқан бірнеше түрге бөлінеді. Соған сай атауы да әртүрлі. Қазақ халқы арқанның негізгі үш түрін қолданған: кендір арқан, қайыс арқан, қыл арқан. Арқанның қай түрі болса да құлашпен өлшенген. Олардың жасалу жолы мен шикізаты да әртүрлі.

2. Кендір арқан есу арқылы жасалады. Түйенің қомымен киізүйді, түрлі жүкті тасымалдауда қолданылады. Кендір – Қазақстанның Сырдария, Іле, Шу өзендері алабында өсетін өсімдік. Оның төрт түрі болады. Соның ішінде жиі кездесетіні – қызыл кендір. Кендірден жасалған арқан жұмсақ болғанымен, тез шіріп кетеді.

3. Қайыс арқан мықтылығымен ерекшеленеді. Қайыс арқанды ірі қара малдың терісінен таспа тіліп есіп не өріп жасайды. Мұндай арқан көбіне жаугершілік пен барымтаға қолданылған. Мысалы, қайыс арқан ұстаған шалмагерлер кез келген жануарды ту сыртынан шалмап, матап алады. Қайыс арқан мұндай кезде үзіліп кетпейді.

4. Қыл арқанды“сауға” деп те атайды. Оны қойдың жүнін, ешкінің, жылқының қылын, түйенің шудасын біріктіріп, есіп жасайды. Оның жасалу түріне қарай салма арқан, белдеу арқан, тарту арқан, шалма арқан, ат арқан, қом арқан, тең жіп, желі, шылбыр, бұйда, моншақ сияқты және тағы басқа түрлері болады. Қыл арқан жасау үшін алдымен жеке өрім жіптерді ширатып алу керек. Ширатылған 3-4 тілше жіп бір-бірімен өріліп біріктіріледі не есіледі.

5. Салма арқанныңұзындығы 12 құлаштан кем болмайды. Бұл киізүйдің үлкен-кішілігіне қарай дайындалады. Киізүйдің жел жағынан мықтап қазық қағып, үйді сыртынан бастырып қазыққа тартады. Бұл әдіс үйді бекемдеп, бораннан сақтау үшін жасалған.

6. Белдеу арқанкиізүйдің сыртынан орап байлау үшін жасалған. Арқанның бұл түрі үйді бекемдеп тұратын рөл атқарады.

7. Тарту арқанарнайы жүк арту үшін қолданылады. Арқанның бұл түрі қоспа және сыңар деп бөлінеді. Қайыс немесе басқа да шикізаттан жасалады.

8. Үй тігуге арналған арқандар: салма, белдеу, басқұр.Көші-қонға қажетті арқандар: тарту, қом, теңжіп.Мал шаруашылығына қажетті арқандар: шалма, ат арқан, желі, шылбыр, бұйда.

9. Төрт түлік малдың жүнін біріктіру арқылы жасалатын арқан

• A) Кендір арқан

• B) Қайыс арқан

• C) Тарту арқан

• D) Қыл арқан

• E) Шылбыр арқан

Арқанның түрлері

1.Арқан есу қазақ халқының тұрмысында ерте заманнан бері қолданылып келеді. Әсіресе, төрт түлік мал ұстаған қазақтың күнделікті тұрмыстық өмірінде арқансыз тіршілік ету мүмкін болмаған. Оның жаугершілікте де алатын орны ерекше. Қашқан жауын немесе барымташыны арқан лақтырып ұстап, байлап алып келген. Аттандап шауып келе жатқан жау аттарын арқан керіп, сүріндірген. Қатты жылдамдықпен шауып келе жатқан аттылардың алдыңғы легі оқыстан керілген арқаннан сұлап түседі де, артындағылары бірінің үстіне бірі құлап, қаруына қадалады.Арқан бірнеше түрге бөлінеді. Соған сай атауы да әртүрлі. Қазақ халқы арқанның негізгі үш түрін қолданған: кендір арқан, қайыс арқан, қыл арқан. Арқанның қай түрі болса да құлашпен өлшенген. Олардың жасалу жолы мен шикізаты да әртүрлі.

2. Кендір арқан есу арқылы жасалады. Түйенің қомымен киізүйді, түрлі жүкті тасымалдауда қолданылады. Кендір – Қазақстанның Сырдария, Іле, Шу өзендері алабында өсетін өсімдік. Оның төрт түрі болады. Соның ішінде жиі кездесетіні – қызыл кендір. Кендірден жасалған арқан жұмсақ болғанымен, тез шіріп кетеді.

3. Қайыс арқан мықтылығымен ерекшеленеді. Қайыс арқанды ірі қара малдың терісінен таспа тіліп есіп не өріп жасайды. Мұндай арқан көбіне жаугершілік пен барымтаға қолданылған. Мысалы, қайыс арқан ұстаған шалмагерлер кез келген жануарды ту сыртынан шалмап, матап алады. Қайыс арқан мұндай кезде үзіліп кетпейді.

4. Қыл арқанды“сауға” деп те атайды. Оны қойдың жүнін, ешкінің, жылқының қылын, түйенің шудасын біріктіріп, есіп жасайды. Оның жасалу түріне қарай салма арқан, белдеу арқан, тарту арқан, шалма арқан, ат арқан, қом арқан, тең жіп, желі, шылбыр, бұйда, моншақ сияқты және тағы басқа түрлері болады. Қыл арқан жасау үшін алдымен жеке өрім жіптерді ширатып алу керек. Ширатылған 3-4 тілше жіп бір-бірімен өріліп біріктіріледі не есіледі.

5. Салма арқанныңұзындығы 12 құлаштан кем болмайды. Бұл киізүйдің үлкен-кішілігіне қарай дайындалады. Киізүйдің жел жағынан мықтап қазық қағып, үйді сыртынан бастырып қазыққа тартады. Бұл әдіс үйді бекемдеп, бораннан сақтау үшін жасалған.

6. Белдеу арқанкиізүйдің сыртынан орап байлау үшін жасалған. Арқанның бұл түрі үйді бекемдеп тұратын рөл атқарады.

7. Тарту арқанарнайы жүк арту үшін қолданылады. Арқанның бұл түрі қоспа және сыңар деп бөлінеді. Қайыс немесе басқа да шикізаттан жасалады.

8. Үй тігуге арналған арқандар: салма, белдеу, басқұр.Көші-қонға қажетті арқандар: тарту, қом, теңжіп.Мал шаруашылығына қажетті арқандар: шалма, ат арқан, желі, шылбыр, бұйда.

10. Мәтін мазмұнынан алшақ ой

• A) Салма арқан он екі құлаштан кем болады.

• B) Тарту арқан жүк артуға дайындалады.

• C) Кендір арқан кендір шөптен жасалады.

• D) Қазақ халқы арқанның негізгі үш түрін қолданған.

• E) Белдеу арқан үйді бекемдеп тұрады.