Оқу сауаттылығы 12

Тағы бір жай ойыма оралады...

Киіз үйдің төрінде бір топ ауыл ақсақалдары жамбастай жайғасып,баппен қымыз ішіп отыр екен... Әкем дастарқан шетінде қымыз құйып отыр. Ол мені ымдап шақырды да құлағыма: «Сен немене, аталарыңа сәлем беруді ұмытпа дегенім қайда?!» – деп сыбырлады. Мен қатты қызарақтап, үйден шыға жөнелдім. Сыртта біраз тұрдым да, нық басып үйге қайта кірдім. Көпшілікке қол қусырып тұрып: «Ассаламуағалейкүм, аталар!» –деп әр сөзді қадап-қадап айттым. Бұған, әрине, бәрі күлісіп жатыр. Өйткені мені ренжітіп алмау үшін бәрі де бір ауыздан «алейкүмассалам!» десті. Сонан соң әрқайсысы маңдайымнан сипап мақтайды.

Жақсы сөзге мәз болып мен әкемнің тізесіне жайғасамын. Ол басымнан сипап отырып: «Жарайсың, балам! Үйге кіргенде әрқашан үлкендерге сәлем беруді ұмытпа. Әдепті бала сөйтеді», – дейтін.

Б.Момышұлы «Менің әжем

1. Баланың үйден шығып кету себебі

• A)Ақсақалдардан мақтау есту үшін

• B)Әкесінен қорыққанынан

• C)Қатесін түзеу үшін

• D)Шешім қабылдау үшін

• E)Шешімін өзгерту үшін

Тағы бір жай ойыма оралады...

Киіз үйдің төрінде бір топ ауыл ақсақалдары жамбастай жайғасып,баппен қымыз ішіп отыр екен... Әкем дастарқан шетінде қымыз құйып отыр. Ол мені ымдап шақырды да құлағыма: «Сен немене, аталарыңа сәлем беруді ұмытпа дегенім қайда?!» – деп сыбырлады. Мен қатты қызарақтап, үйден шыға жөнелдім. Сыртта біраз тұрдым да, нық басып үйге қайта кірдім. Көпшілікке қол қусырып тұрып: «Ассаламуағалейкүм, аталар!» –деп әр сөзді қадап-қадап айттым. Бұған, әрине, бәрі күлісіп жатыр. Өйткені мені ренжітіп алмау үшін бәрі де бір ауыздан «алейкүмассалам!» десті. Сонан соң әрқайсысы маңдайымнан сипап мақтайды.

Жақсы сөзге мәз болып мен әкемнің тізесіне жайғасамын. Ол басымнан сипап отырып: «Жарайсың, балам! Үйге кіргенде әрқашан үлкендерге сәлем беруді ұмытпа. Әдепті бала сөйтеді», – дейтін.

Б.Момышұлы «Менің әжем

2. Осы оқиға арқылы автордың бойында қалыптасқан өмірлік қағида

• A)Сәлем беру мәдениетін қалыптастырды.

• B)Баланың бетін қайтармауды үйретті.

• C)Балалық кезеңді бағалауға үйретті.

• D)Кез келген тығырықтан шығу жолын табуға үйретті.

• E)Қонақтарды күту әдебін қалыптастырды.

&&&

Күні бұрын күңіреніп зар илегендер де табылды.

«Енді қайтем, қарағым-ау? Соғысқа сені де шақыртар күн жеткені ме шынымен... Жарығым-ау, қандай амал табайын?», — деп еңіреген аналардың көз жасын көргенде, жас жігіттер абыржып, еркінен айрылып қалғандай болушы еді. Күңіренген ауылда күй болар ма? Бұрынғы ән-жыр төгілетін көмейлерден зар шертілсе, ауылда не сән болар?. Күндіз-түні қабақтары ашылмай, мойындарына бұршақ салып тілеу тілеген әжелер, бәйек болған аналар, мұңайған жас келіншектер бар тірлікті ұмытқаны сонша, мал-мүлік тұрмақ, біз сияқты бала-шаға да назардан тыс қалып қойып едік. Амал таппай бастарын тау-тасқа ұрған ерлер алдымен көз көрмес жаққа көшпек болды. Онан соң әскерге адам жинаушылармен белдесіп ұрыспаққа бекінді... Одан соң жас жігіттерді жекжат-жұраттарына, туған-туыстарына, нағашыларына жедел жөнелтіп жатты. Бұл аласапыран бірнеше күнге созылды. Үлкендер әлдеқайда бір жиынға барып, суық хабармен оралып жүрді. Ақыры әйелдер көз жасын тыйып, белдерін бекем буып, үй басынан қаржы жинай бастады. Шөп тартып жігіттердің бағын сынауды шығарды. Сонан соң шөп түскен жігіттерді ауыл боп, улап-шулап станцияға аттандыратын. Кешке қарай әлгі «әскерге алынғандар» қайтып оралатын еді. Еріп барған ел жақсылары «жастарды бастықтан құн төлеп алып қалдық» дейтін. Қайтадан түңлік басы әскерге берер адам іздеуге көшкенде, ауылдан он жігіттің орнына жалғызбасты Қожамқұл жарлыны ғана бодау еткен екен. Оған жылы киім кигізіп, үй басы қаржы жинап, көп болып станцияға дейін шығарып салыпты.

Тап сол күні кешке күн тұтылып, батыс жақ үрейлі күлгін түске малынған екен.

Б.Момышұлы «Ұшқан ұя» повесі

3. Мәтіннің тақырыбы

• A) Жарлыққа бағыну

• B)Амалсыздық

• C)Соғысқа шақыру

• D)Ауыл тірлігі

• E)Соғыс зардабы

&&&

Күні бұрын күңіреніп зар илегендер де табылды.

«Енді қайтем, қарағым-ау? Соғысқа сені де шақыртар күн жеткені ме шынымен... Жарығым-ау, қандай амал табайын?», — деп еңіреген аналардың көз жасын көргенде, жас жігіттер абыржып, еркінен айрылып қалғандай болушы еді. Күңіренген ауылда күй болар ма? Бұрынғы ән-жыр төгілетін көмейлерден зар шертілсе, ауылда не сән болар?. Күндіз-түні қабақтары ашылмай, мойындарына бұршақ салып тілеу тілеген әжелер, бәйек болған аналар, мұңайған жас келіншектер бар тірлікті ұмытқаны сонша, мал-мүлік тұрмақ, біз сияқты бала-шаға да назардан тыс қалып қойып едік. Амал таппай бастарын тау-тасқа ұрған ерлер алдымен көз көрмес жаққа көшпек болды. Онан соң әскерге адам жинаушылармен белдесіп ұрыспаққа бекінді... Одан соң жас жігіттерді жекжат-жұраттарына, туған-туыстарына, нағашыларына жедел жөнелтіп жатты. Бұл аласапыран бірнеше күнге созылды. Үлкендер әлдеқайда бір жиынға барып, суық хабармен оралып жүрді. Ақыры әйелдер көз жасын тыйып, белдерін бекем буып, үй басынан қаржы жинай бастады. Шөп тартып жігіттердің бағын сынауды шығарды. Сонан соң шөп түскен жігіттерді ауыл боп, улап-шулап станцияға аттандыратын. Кешке қарай әлгі «әскерге алынғандар» қайтып оралатын еді. Еріп барған ел жақсылары «жастарды бастықтан құн төлеп алып қалдық» дейтін. Қайтадан түңлік басы әскерге берер адам іздеуге көшкенде, ауылдан он жігіттің орнына жалғызбасты Қожамқұл жарлыны ғана бодау еткен екен. Оған жылы киім кигізіп, үй басы қаржы жинап, көп болып станцияға дейін шығарып салыпты.

Тап сол күні кешке күн тұтылып, батыс жақ үрейлі күлгін түске малынған екен.

Б.Момышұлы «Ұшқан ұя» повесі

4. Кешке қарай әлгі «әскерге алынғандардың» қайтып оралусебебі

• A)Адам жинаушылармен ұрысып келетін.

• B)Бастарына құн төлеп, босап шығатын.

• C)Келесі шақыртуға қалатын.

• D)Туған-туыстарына жөнелтілгелі келетін.

• E)Жылы киімдері мен қаржысын алуға келетін.

&&&

Күні бұрын күңіреніп зар илегендер де табылды.

«Енді қайтем, қарағым-ау? Соғысқа сені де шақыртар күн жеткені ме шынымен... Жарығым-ау, қандай амал табайын?», — деп еңіреген аналардың көз жасын көргенде, жас жігіттер абыржып, еркінен айрылып қалғандай болушы еді. Күңіренген ауылда күй болар ма? Бұрынғы ән-жыр төгілетін көмейлерден зар шертілсе, ауылда не сән болар?. Күндіз-түні қабақтары ашылмай, мойындарына бұршақ салып тілеу тілеген әжелер, бәйек болған аналар, мұңайған жас келіншектер бар тірлікті ұмытқаны сонша, мал-мүлік тұрмақ, біз сияқты бала-шаға да назардан тыс қалып қойып едік. Амал таппай бастарын тау-тасқа ұрған ерлер алдымен көз көрмес жаққа көшпек болды. Онан соң әскерге адам жинаушылармен белдесіп ұрыспаққа бекінді... Одан соң жас жігіттерді жекжат-жұраттарына, туған-туыстарына, нағашыларына жедел жөнелтіп жатты. Бұл аласапыран бірнеше күнге созылды. Үлкендер әлдеқайда бір жиынға барып, суық хабармен оралып жүрді. Ақыры әйелдер көз жасын тыйып, белдерін бекем буып, үй басынан қаржы жинай бастады. Шөп тартып жігіттердің бағын сынауды шығарды. Сонан соң шөп түскен жігіттерді ауыл боп, улап-шулап станцияға аттандыратын. Кешке қарай әлгі «әскерге алынғандар» қайтып оралатын еді. Еріп барған ел жақсылары «жастарды бастықтан құн төлеп алып қалдық» дейтін. Қайтадан түңлік басы әскерге берер адам іздеуге көшкенде, ауылдан он жігіттің орнына жалғызбасты Қожамқұл жарлыны ғана бодау еткен екен. Оған жылы киім кигізіп, үй басы қаржы жинап, көп болып станцияға дейін шығарып салыпты.

Тап сол күні кешке күн тұтылып, батыс жақ үрейлі күлгін түске малынған екен.

Б.Момышұлы «Ұшқан ұя» повесі

5. Негізгі бөлімге сәйкес мақал-мәтел

• A) Сау басына сақина тілеп.

• B) Жер дауы мен жесір дауы бітпейді.

• C) Қырсық - қырық ағайынды.

• D)Елдің жүгін ер көтерер.

• E)Үндемеген үйдей пәледен құтылады.

&&&

Күні бұрын күңіреніп зар илегендер де табылды.

«Енді қайтем, қарағым-ау? Соғысқа сені де шақыртар күн жеткені ме шынымен... Жарығым-ау, қандай амал табайын?», — деп еңіреген аналардың көз жасын көргенде, жас жігіттер абыржып, еркінен айрылып қалғандай болушы еді. Күңіренген ауылда күй болар ма? Бұрынғы ән-жыр төгілетін көмейлерден зар шертілсе, ауылда не сән болар?. Күндіз-түні қабақтары ашылмай, мойындарына бұршақ салып тілеу тілеген әжелер, бәйек болған аналар, мұңайған жас келіншектер бар тірлікті ұмытқаны сонша, мал-мүлік тұрмақ, біз сияқты бала-шаға да назардан тыс қалып қойып едік. Амал таппай бастарын тау-тасқа ұрған ерлер алдымен көз көрмес жаққа көшпек болды. Онан соң әскерге адам жинаушылармен белдесіп ұрыспаққа бекінді... Одан соң жас жігіттерді жекжат-жұраттарына, туған-туыстарына, нағашыларына жедел жөнелтіп жатты. Бұл аласапыран бірнеше күнге созылды. Үлкендер әлдеқайда бір жиынға барып, суық хабармен оралып жүрді. Ақыры әйелдер көз жасын тыйып, белдерін бекем буып, үй басынан қаржы жинай бастады. Шөп тартып жігіттердің бағын сынауды шығарды. Сонан соң шөп түскен жігіттерді ауыл боп, улап-шулап станцияға аттандыратын. Кешке қарай әлгі «әскерге алынғандар» қайтып оралатын еді. Еріп барған ел жақсылары «жастарды бастықтан құн төлеп алып қалдық» дейтін. Қайтадан түңлік басы әскерге берер адам іздеуге көшкенде, ауылдан он жігіттің орнына жалғызбасты Қожамқұл жарлыны ғана бодау еткен екен. Оған жылы киім кигізіп, үй басы қаржы жинап, көп болып станцияға дейін шығарып салыпты.

Тап сол күні кешке күн тұтылып, батыс жақ үрейлі күлгін түске малынған екен.

Б.Момышұлы «Ұшқан ұя» повесі

6. Мәтінге сәйкес тұжырым

1. Соғыс туралы қара хабар елдің тыныштығы мен берекесін қашырды.

2.Ауыл өз ұлдарының орнына Қожамқұл жарлыны аттандыруға кірісті.

3. Соғысқа бармау үшін ағалар үйлерін алыс жаққа көшіріп әкетіп жатты.

• A) Тек бірінші

• B) Тек екінші

• C) Тек үшінші

• D) Бірінші мен екінші

• E) Бірінші мен үшінші

&&&

1.Б.з.д. І мыңжылдықта Хуанхэның орта ағысынан Дунайға дейінгі Ұлы Дала төсінде дүние жүзіндегі озық әскери мектептердің бірі қалыптаса бастады. Сол кеңістікте өмір сүрген сақ, ғұн, түрік тайпалары далалық әскери мектептің негізін қаласа, қазақ халқы олардың тікелей ұрпағы ретінде сол әскери мектептің дәстүрін жалғастырушы мұрагері болып табылатыны – тарихи заңдылық.

2.Қазақ ғылымының бастауында тұрған Шоқан Уәлиханов ХІХ ғасырда қазақтардың әскери ісін сипаттауға көп көңіл бөлді. Ол қазақтардағы қарудың түрлерін екіге бөліп көрсетеді. Біріншісі – мал күзеткенде және ішкі қақтығыстар кезінде қолданылатын қарулар. Олардың қатарына қамшы, құрық, сойыл жатады. Екінші топқа соғыс кезінде қолданылатын қарулар кіреді. Олар: ертеректе қайқы қылыш, кейін сапылар; селебе мен жекеауыз және «үнемі әр қазақта болатын пышақ»; одан әрі найза; садақ, жақ және жебелері; мылтық деп көрсетеді.

3.Ш. Уәлиханов бұл қарулардың тек атауларын ғана беріп қоймай, сонымен қатар олардың неден жасалғанын немесе оларды қай жерден әкелетінін, түр-сипатын, асыну ерекшеліктерін көрнекті түрде өзінің салған суреттерімен бейнелеп отырған.

4.Мысалы, Шоқан садақ туралы айтқанда оларды қазақтардың өздері жасайтынын, бірақ Бұқара мен башқұрттан қымбат садақ алдыруға әуес екендерін айтып, кейін Қытайдан да садақ келе бастағанын атап өтті. Ал жебелерді қайыңнан жасайтынын, қауырсыны төрт қатар, ұштары аңға арналғаны екі қырлы, сауыт бұзары төрт қырлы болатынын, адамды аттан атып түсіру үшін қозыжауырын сияқты оқ түрлерін қолданатынын, жебенің қауырсынын әдетте «көшегеннің қойлық жүнінен немесе тазқараның тайлық жүнінен жасайтынын» көрсетті.

8. Ішкі қақтығыстар үшін қолданылған қару түрі

• A) Жекеауыз

• B) Жебе

• C) Найза

• D) Құрық

• E) Қылыш

&&&

1.Б.з.д. І мыңжылдықта Хуанхэның орта ағысынан Дунайға дейінгі Ұлы Дала төсінде дүние жүзіндегі озық әскери мектептердің бірі қалыптаса бастады. Сол кеңістікте өмір сүрген сақ, ғұн, түрік тайпалары далалық әскери мектептің негізін қаласа, қазақ халқы олардың тікелей ұрпағы ретінде сол әскери мектептің дәстүрін жалғастырушы мұрагері болып табылатыны – тарихи заңдылық.

2.Қазақ ғылымының бастауында тұрған Шоқан Уәлиханов ХІХ ғасырда қазақтардың әскери ісін сипаттауға көп көңіл бөлді. Ол қазақтардағы қарудың түрлерін екіге бөліп көрсетеді. Біріншісі – мал күзеткенде және ішкі қақтығыстар кезінде қолданылатын қарулар. Олардың қатарына қамшы, құрық, сойыл жатады. Екінші топқа соғыс кезінде қолданылатын қарулар кіреді. Олар: ертеректе қайқы қылыш, кейін сапылар; селебе мен жекеауыз және «үнемі әр қазақта болатын пышақ»; одан әрі найза; садақ, жақ және жебелері; мылтық деп көрсетеді.

3.Ш. Уәлиханов бұл қарулардың тек атауларын ғана беріп қоймай, сонымен қатар олардың неден жасалғанын немесе оларды қай жерден әкелетінін, түр-сипатын, асыну ерекшеліктерін көрнекті түрде өзінің салған суреттерімен бейнелеп отырған.

4.Мысалы, Шоқан садақ туралы айтқанда оларды қазақтардың өздері жасайтынын, бірақ Бұқара мен башқұрттан қымбат садақ алдыруға әуес екендерін айтып, кейін Қытайдан да садақ келе бастағанын атап өтті. Ал жебелерді қайыңнан жасайтынын, қауырсыны төрт қатар, ұштары аңға арналғаны екі қырлы, сауыт бұзары төрт қырлы болатынын, адамды аттан атып түсіру үшін қозыжауырын сияқты оқ түрлерін қолданатынын, жебенің қауырсынын әдетте «көшегеннің қойлық жүнінен немесе тазқараның тайлық жүнінен жасайтынын» көрсетті.

7. Ұлы Дала жерінде қалыптасқан озық әскери мектепті жалғастырушы мұрагер

• A) Ғұн

• B) Башқұрт

• C) Қазақ

• D) Сақ

• E) Түрік

&&&

1.Б.з.д. І мыңжылдықта Хуанхэның орта ағысынан Дунайға дейінгі Ұлы Дала төсінде дүние жүзіндегі озық әскери мектептердің бірі қалыптаса бастады. Сол кеңістікте өмір сүрген сақ, ғұн, түрік тайпалары далалық әскери мектептің негізін қаласа, қазақ халқы олардың тікелей ұрпағы ретінде сол әскери мектептің дәстүрін жалғастырушы мұрагері болып табылатыны – тарихи заңдылық.

2.Қазақ ғылымының бастауында тұрған Шоқан Уәлиханов ХІХ ғасырда қазақтардың әскери ісін сипаттауға көп көңіл бөлді. Ол қазақтардағы қарудың түрлерін екіге бөліп көрсетеді. Біріншісі – мал күзеткенде және ішкі қақтығыстар кезінде қолданылатын қарулар. Олардың қатарына қамшы, құрық, сойыл жатады. Екінші топқа соғыс кезінде қолданылатын қарулар кіреді. Олар: ертеректе қайқы қылыш, кейін сапылар; селебе мен жекеауыз және «үнемі әр қазақта болатын пышақ»; одан әрі найза; садақ, жақ және жебелері; мылтық деп көрсетеді.

3.Ш. Уәлиханов бұл қарулардың тек атауларын ғана беріп қоймай, сонымен қатар олардың неден жасалғанын немесе оларды қай жерден әкелетінін, түр-сипатын, асыну ерекшеліктерін көрнекті түрде өзінің салған суреттерімен бейнелеп отырған.

4.Мысалы, Шоқан садақ туралы айтқанда оларды қазақтардың өздері жасайтынын, бірақ Бұқара мен башқұрттан қымбат садақ алдыруға әуес екендерін айтып, кейін Қытайдан да садақ келе бастағанын атап өтті. Ал жебелерді қайыңнан жасайтынын, қауырсыны төрт қатар, ұштары аңға арналғаны екі қырлы, сауыт бұзары төрт қырлы болатынын, адамды аттан атып түсіру үшін қозыжауырын сияқты оқ түрлерін қолданатынын, жебенің қауырсынын әдетте «көшегеннің қойлық жүнінен немесе тазқараның тайлық жүнінен жасайтынын» көрсетті.

9. Соғыс кезінде қолданатын қару түрі

• A) Қамшы

• B) Құрық

• C) Сойыл

• D) Пышақ

• E) Қару

&&&

1.Б.з.д. І мыңжылдықта Хуанхэның орта ағысынан Дунайға дейінгі Ұлы Дала төсінде дүние жүзіндегі озық әскери мектептердің бірі қалыптаса бастады. Сол кеңістікте өмір сүрген сақ, ғұн, түрік тайпалары далалық әскери мектептің негізін қаласа, қазақ халқы олардың тікелей ұрпағы ретінде сол әскери мектептің дәстүрін жалғастырушы мұрагері болып табылатыны – тарихи заңдылық.

2.Қазақ ғылымының бастауында тұрған Шоқан Уәлиханов ХІХ ғасырда қазақтардың әскери ісін сипаттауға көп көңіл бөлді. Ол қазақтардағы қарудың түрлерін екіге бөліп көрсетеді. Біріншісі – мал күзеткенде және ішкі қақтығыстар кезінде қолданылатын қарулар. Олардың қатарына қамшы, құрық, сойыл жатады. Екінші топқа соғыс кезінде қолданылатын қарулар кіреді. Олар: ертеректе қайқы қылыш, кейін сапылар; селебе мен жекеауыз және «үнемі әр қазақта болатын пышақ»; одан әрі найза; садақ, жақ және жебелері; мылтық деп көрсетеді.

3.Ш. Уәлиханов бұл қарулардың тек атауларын ғана беріп қоймай, сонымен қатар олардың неден жасалғанын немесе оларды қай жерден әкелетінін, түр-сипатын, асыну ерекшеліктерін көрнекті түрде өзінің салған суреттерімен бейнелеп отырған.

4.Мысалы, Шоқан садақ туралы айтқанда оларды қазақтардың өздері жасайтынын, бірақ Бұқара мен башқұрттан қымбат садақ алдыруға әуес екендерін айтып, кейін Қытайдан да садақ келе бастағанын атап өтті. Ал жебелерді қайыңнан жасайтынын, қауырсыны төрт қатар, ұштары аңға арналғаны екі қырлы, сауыт бұзары төрт қырлы болатынын, адамды аттан атып түсіру үшін қозыжауырын сияқты оқ түрлерін қолданатынын, жебенің қауырсынын әдетте «көшегеннің қойлық жүнінен немесе тазқараның тайлық жүнінен жасайтынын» көрсетті.

10. Адамды аттан атып түсіру үшін қолданылған оқ

• A) қозыжауырын

• B) сауыт бұзар

• C) екі қырлы оқ

• D) төрт қырлы оқ

• E)қозықұйрық