Оқу сауаттылығы 14

Патша заманында Көкше өңірінен Қозыбай деген бір сыйлы адам Семейжаққа көшіп келіпті. Сонда Темірғали шешеннің айтқан жұбату сөзі:

– Жақсығажаман – кесір, жақсы кетсе – жесір. Табында жақсы болса, пайдасы тиер, елінде тентек болса, найзасы тиер, кең қолтық қоғамшыл болсаң, халқың сүйер. Шошынбас жүрек болмас, тосылмас жүйрік болмас, дәміңді алыстан жазса, бармасқа басында ерік болмас.Қисық ағаш тезден мұқайды, дау сөзден мұқайды, ел ішінен шыққан дұшпан жаман, өзінен-өзі мұқайды. Ер жігітке тағылған шынжыр, арқан – ат емес, қайратпен оны сүйретпеген нар емес. Біздің елдің жаманы басыңыздан пәле кетпестей көріп жүрген шығар. Сіздің елдің жаманы енді оралып келместей көріп жүрген шығар. Дәміңізді алыстан жазса, топырағыңызды туған жерден жазар, ешнәрсе ойламаңыз, – деп жұбатыпты.

1. Темірғали шешеннің жұбату сөзінің түйіні

• A)Табында жақсы болса пайдасы тиер, елінде тентек болса найзасы тиер.

• B) Біздің елдің жаманы басыңыздан пәле кетпестей көріп жүрген шығар.

• C) Қисық ағаш тезден мұқайды, дау сөзден мұқайды, ел ішінен шыққан дұшпан жаман, өзінен-өзі мұқайды.

• D) Ер жігітке тағылған шынжыр, арқан – ат емес, қайратпен оны сүйретпеген нар емес.

• E) Дәміңізді алыстан жазса, топырағыңызды туған жерден жазар.

Патша заманында Көкше өңірінен Қозыбай деген бір сыйлы адам Семейжаққа көшіп келіпті. Сонда Темірғали шешеннің айтқан жұбату сөзі:

– Жақсығажаман – кесір, жақсы кетсе – жесір. Табында жақсы болса, пайдасы тиер, елінде тентек болса, найзасы тиер, кең қолтық қоғамшыл болсаң, халқың сүйер. Шошынбас жүрек болмас, тосылмас жүйрік болмас, дәміңді алыстан жазса, бармасқа басында ерік болмас.Қисық ағаш тезден мұқайды, дау сөзден мұқайды, ел ішінен шыққан дұшпан жаман, өзінен-өзі мұқайды. Ер жігітке тағылған шынжыр, арқан – ат емес, қайратпен оны сүйретпеген нар емес. Біздің елдің жаманы басыңыздан пәле кетпестей көріп жүрген шығар. Сіздің елдің жаманы енді оралып келместей көріп жүрген шығар. Дәміңізді алыстан жазса, топырағыңызды туған жерден жазар, ешнәрсе ойламаңыз, – деп жұбатыпты.

2. «Жақсы кетсе – жесір» сөйлемінің беретін ойы

• A) тоқшылық

• B) сараңдық

• C) жалғыздық

• D) бауырмалдық

• E) молшылық

&&&

...Жас кезінде әкемді әйелдер жағы «Молда бала» дейді екен, кейін «Ұста бала» дейтін болыпты. Ал әжем оны «Қара қатпа» деуші еді. Әкем орта бойлы, арық қара кісі еді. Маңдайы жап-жазық, қасы қалың, көзі шүңгіл еді. Сол арықтығына қарамай, керемет күшті болатын. Әжем оны «Тарамыс» деп те атайтын. Сол күштілігіне бола атаса керек.

Мен бірде әжеме:

–  Неге «Тарамыс» дейсіз? – деппін, әкемді кемсіткен екен деп.

–  Не десе де шешемнің еркі, – деп күлді әкем.

–  Қарай гөр, мына жаманды, әкесіне болысып жатыр-ей, – деп әжем өтірік ашуланған болды.

Әлі есімде, бір рет әкемнің Момынқұл дейтін інісі әжеме:

–  Қойшы, апа! – деп дауыс көтеріп қалып еді, әжем тарс кете жаздап:

–  Сен тұрмақ, Момыш маған осы күнге дейін бетіме тік қарап сөйлеген емес. Сен қайдан шықтың, иттің күшігі! Жоғал, көзіме көрінбе! – деп үйден қуып шықты.

–  Не боп қалды? – деп әкем кіріп келді, әжем оны аймалап, арқасынан қағып:

–  Анау інің көргенсіздеу боп бара жатыр. Жөнге сал туысқаныңды, – деді.

–  Мақұл, апа, сазайын тарттырайын. Бірақ ұрмай-ақ қояйын, мақұл ма, апа, – деді.

–  Мейлің, – деп күрсінді әжем.

Момынқұл көкем сол түні қой қорада түнеп шықты. Таңертең әкем жақсылап ұрсып алып, оны басқа бір ауылға бір аптаға аттандырып жіберді. Сол екі ортада әжем енді Момынқұлын сағынып:

– Әй, әлгі тентек неме қашан келеді? – деп қайта-қайта сұрай берді, жарықтық.

Б.Момышұлы «Менің әжем»

3. Әкесінің сыртқы бейнесіне қарама-қарсы атау

• A)Молда бала

• B)Момыш

• C)Қара қатпа

• D)Дәу бала

• E)Ұста бала

&&&

...Жас кезінде әкемді әйелдер жағы «Молда бала» дейді екен, кейін «Ұста бала» дейтін болыпты. Ал әжем оны «Қара қатпа» деуші еді. Әкем орта бойлы, арық қара кісі еді. Маңдайы жап-жазық, қасы қалың, көзі шүңгіл еді. Сол арықтығына қарамай, керемет күшті болатын. Әжем оны «Тарамыс» деп те атайтын. Сол күштілігіне бола атаса керек.

Мен бірде әжеме:

–  Неге «Тарамыс» дейсіз? – деппін, әкемді кемсіткен екен деп.

–  Не десе де шешемнің еркі, – деп күлді әкем.

–  Қарай гөр, мына жаманды, әкесіне болысып жатыр-ей, – деп әжем өтірік ашуланған болды.

Әлі есімде, бір рет әкемнің Момынқұл дейтін інісі әжеме:

–  Қойшы, апа! – деп дауыс көтеріп қалып еді, әжем тарс кете жаздап:

–  Сен тұрмақ, Момыш маған осы күнге дейін бетіме тік қарап сөйлеген емес. Сен қайдан шықтың, иттің күшігі! Жоғал, көзіме көрінбе! – деп үйден қуып шықты.

–  Не боп қалды? – деп әкем кіріп келді, әжем оны аймалап, арқасынан қағып:

–  Анау інің көргенсіздеу боп бара жатыр. Жөнге сал туысқаныңды, – деді.

–  Мақұл, апа, сазайын тарттырайын. Бірақ ұрмай-ақ қояйын, мақұл ма, апа, – деді.

–  Мейлің, – деп күрсінді әжем.

Момынқұл көкем сол түні қой қорада түнеп шықты. Таңертең әкем жақсылап ұрсып алып, оны басқа бір ауылға бір аптаға аттандырып жіберді. Сол екі ортада әжем енді Момынқұлын сағынып:

– Әй, әлгі тентек неме қашан келеді? – деп қайта-қайта сұрай берді, жарықтық.

Б.Момышұлы «Менің әжем»

4. Момыштың анасы мақтап айтатын қасиеті

• A)Анасына қарсы келмейтіні

• B)Керемет күшті болғаны

• C)Інісін жөнге сала алатыны

• D)Кішіге қол көтермейтіні

• E)Ешкіммен дауласпайтыны

&&&

...Жас кезінде әкемді әйелдер жағы «Молда бала» дейді екен, кейін «Ұста бала» дейтін болыпты. Ал әжем оны «Қара қатпа» деуші еді. Әкем орта бойлы, арық қара кісі еді. Маңдайы жап-жазық, қасы қалың, көзі шүңгіл еді. Сол арықтығына қарамай, керемет күшті болатын. Әжем оны «Тарамыс» деп те атайтын. Сол күштілігіне бола атаса керек.

Мен бірде әжеме:

–  Неге «Тарамыс» дейсіз? – деппін, әкемді кемсіткен екен деп.

–  Не десе де шешемнің еркі, – деп күлді әкем.

–  Қарай гөр, мына жаманды, әкесіне болысып жатыр-ей, – деп әжем өтірік ашуланған болды.

Әлі есімде, бір рет әкемнің Момынқұл дейтін інісі әжеме:

–  Қойшы, апа! – деп дауыс көтеріп қалып еді, әжем тарс кете жаздап:

–  Сен тұрмақ, Момыш маған осы күнге дейін бетіме тік қарап сөйлеген емес. Сен қайдан шықтың, иттің күшігі! Жоғал, көзіме көрінбе! – деп үйден қуып шықты.

–  Не боп қалды? – деп әкем кіріп келді, әжем оны аймалап, арқасынан қағып:

–  Анау інің көргенсіздеу боп бара жатыр. Жөнге сал туысқаныңды, – деді.

–  Мақұл, апа, сазайын тарттырайын. Бірақ ұрмай-ақ қояйын, мақұл ма, апа, – деді.

–  Мейлің, – деп күрсінді әжем.

Момынқұл көкем сол түні қой қорада түнеп шықты. Таңертең әкем жақсылап ұрсып алып, оны басқа бір ауылға бір аптаға аттандырып жіберді. Сол екі ортада әжем енді Момынқұлын сағынып:

– Әй, әлгі тентек неме қашан келеді? – деп қайта-қайта сұрай берді, жарықтық.

Б.Момышұлы «Менің әжем»

5. Момынқұлдың басқа ауылға кетуінің себебі

• A)әкесімен дауласқандықтан

• B)әжесіне сөз қайтарғандықтан

• C)ағасына бағынбағандықтан

• D)әкесіне болысқандықтан

• E)әжесіне болысқандықтан

«Ләйлім шырақ» әні

Өзі өлсе де, сөзі өлмей, қазақ халқының әнінің атасы болған Біржан жөнінде талайларқалам тартып, оның асқақ әндерін, жан дүниесіне нәрлі азық бергені жөнінде аз айтылғанжоқ Дәл осы Ләйлі туралы бір аңыз әңгімені 1946 жылы Көкшетауоблысы, Еңбекшілдер ауданындағы алтын кені Степняк тұрғыны қарт Мұқаннан естідім. Бұл жер –әнші Біржанның кіндік кесіп, кірін жуған жер. Оның топырағы да сол жерде. Қабірін көріп, қатты ойда тұрған қарт Мұқанмаған:

– Балам, жасым 87-де, марқұмБіржанның қырық шақты әнін де білем, бірақ бәрінен маған қымбат әрі қасиеттісі – «Ләйлім шырақ» әні. Бұл әнді Біржан бозбала күнінде Жолдыөзек бойындағы Қарауылелінде салдық құрып жүрген жас шағында бір қызға ғашық болып шығарған екен. Солқызбен көңіл қосқан Біржан қолға түсіп, аяқ-қолы байлаулы байдың ас-суы тұратынқараша үйіне қамалады. Кеше ғана оның айналасын қоршаған жігіт-желең, қыз-келіншектерден қадірменді құрбысына жаны ашыған біреулері қолын шешіп, босатыпжібергенде атына барса, бұрынғы шідері жоқ, атының аяғы тұсаулы екен. Қара түндеауылдың сыртында атын ерттеп, шылбырынан ұстап отырып, осы әнге басқан екен. Ән шыққан жаққа жүгірген жастар Біржанды көріп, ауылға шақырады. Ол сол ауылдағықадірлі бір адамдарына, қыздың жақын ағалары Көлбай мен Жанбайға апаруын өтінеді. Есіктен кіргенде «дат» дейді.

– Айт, не датың бар?– дейді Көлбай. Сонда Біржан:

–Атымның аяғынан алтын шідерім ұрланды, оны сенің қарындасың Ләйліалды. Шідерім қымбат еді, ең кем қойғанда қырық қысырақ еді,– деп тұспалдайды.

Шіркін, ғашықтық-ай десеңізші! Ол тосқауыл, тоқырау дегенді елеген бе? «Ғашықтықпенойнама» атты пьеса жазған Испан халқының атақты драматургі Де Ла Барка Кальдерон өзінің досына:

– Қиыншылықтан қорқып, ғашықтықтан тартынған бір мысал айта алмайсың, кедергіні кесіп өткен немесе өтпекші болған мына мен айта аламын, – деген екен.

Солай бола тұрса да, қазақ қоғамының өткен өмірінде ғашықтық дегеншығыс халықтарында болған дәрменсіз күйреуік, жылап-сықтау арқылы аяушылық, қайыр-қайырым іздеу, алласының атымен арыз айту сияқты нәрсе кемде-кем болған. Патриархал-феодалдық дәуірдің өзінде ғашық болған қазақ жастары әрекетсіз қалғанемес, жалынды жарып, түнектің тұнығын шайқап, үстінде ойнаған ажал оғын серпіптастап, мақсатына ұмтылғанда, Біржанның:

Жайлаған Жолдыөзекті көп қарауыл,

Қызды ауыл, қымызды ауыл, қызықты ауыл.

Талпынған ғашығына от жүректің

Жалынын сөндіре алмас соқса дауыл,– дегені де (Мұқанның айтуынша) осыған дәлел бола алады. Сондағы Ләйліге арналған ән осылай басталады екен.

Көлбай, Жанбай дегенге, Көлбай, Жанбай,

Шідерімді кім алды, Ләйлім алмай?!

Шідерімнің балағы алтын еді-ау,

Барамын сол себептен шыдай алмай!

хәләлім Ләйлім-ай-ай!

Ләйлім шырақ дегенге, Ләйлім шырақ

Таудан аққан құм қайрақ сен бір бұлақ,

Алтын болсын, жез болсын өзіме бер,

Бағасы шідерімнің қырық қысырақ!

«Ләйлім шырақ» әні осылай туды. Қызға ғашық болса да айтатын өтіл таба алмай, шідерді сылтау еткенін түсінген, жастық емтиханынан өткен қыз ағалары:– Осы жігіт бірқызға татиды, «теңі келсе, тегін бер» деген емес пе,– деп Ләйліні Біржанға береді.

Қалың ел Қарауылды жалғыз жүріп жеңіп, аруын алып кетуі – сырлыәннің сиқырлы күші ғой. «Жақсы ән мен күй бір сәтке болса да, қызған қорғасындай балқымайтын қатал жан жер үстінде кездеспейді»,– дейді Шекспир. Сондай бір сәтті кезге жүйрік тіл, ұшқыр қиял, асқан өнер Біржанды да бір қияға шығарған.

16. Ләйлімнің жақын ағалары

• A) Біржан, Жанбай

• B) Мұқан, Біржан

• C) Мұқан Көлбай

• D) Жанбай, Мұқан

• E) Көлбай, Жанбай

&&&

...Жас кезінде әкемді әйелдер жағы «Молда бала» дейді екен, кейін «Ұста бала» дейтін болыпты. Ал әжем оны «Қара қатпа» деуші еді. Әкем орта бойлы, арық қара кісі еді. Маңдайы жап-жазық, қасы қалың, көзі шүңгіл еді. Сол арықтығына қарамай, керемет күшті болатын. Әжем оны «Тарамыс» деп те атайтын. Сол күштілігіне бола атаса керек.

Мен бірде әжеме:

–  Неге «Тарамыс» дейсіз? – деппін, әкемді кемсіткен екен деп.

–  Не десе де шешемнің еркі, – деп күлді әкем.

–  Қарай гөр, мына жаманды, әкесіне болысып жатыр-ей, – деп әжем өтірік ашуланған болды.

Әлі есімде, бір рет әкемнің Момынқұл дейтін інісі әжеме:

–  Қойшы, апа! – деп дауыс көтеріп қалып еді, әжем тарс кете жаздап:

–  Сен тұрмақ, Момыш маған осы күнге дейін бетіме тік қарап сөйлеген емес. Сен қайдан шықтың, иттің күшігі! Жоғал, көзіме көрінбе! – деп үйден қуып шықты.

–  Не боп қалды? – деп әкем кіріп келді, әжем оны аймалап, арқасынан қағып:

–  Анау інің көргенсіздеу боп бара жатыр. Жөнге сал туысқаныңды, – деді.

–  Мақұл, апа, сазайын тарттырайын. Бірақ ұрмай-ақ қояйын, мақұл ма, апа, – деді.

–  Мейлің, – деп күрсінді әжем.

Момынқұл көкем сол түні қой қорада түнеп шықты. Таңертең әкем жақсылап ұрсып алып, оны басқа бір ауылға бір аптаға аттандырып жіберді. Сол екі ортада әжем енді Момынқұлын сағынып:

– Әй, әлгі тентек неме қашан келеді? – деп қайта-қайта сұрай берді, жарықтық.

Б.Момышұлы «Менің әжем»

6. Мәтінге сәйкес тұжырым:

1.Әкем молда болған, сондықтан оны «Молда бала» дейді.

2.Немересі әкесіне болысса, әжесі қатты ашуланады екен.

3.Момыш аға ретінде бауырларына жөн сілтеп отыратын.

• A) Тек біріншісі

• B) Тек екіншісі

• C) Тек үшіншісі

• D) Бірінші мен екінші

• E) Екінші мен үшінші

&&&

1.Саржала (Өмірзақ) батыр Жанбайұлы 1730 жылы туған.Сырым батыр бастаған қозғалысқа бастан-аяқ қатысқан батыр. Ол туралы М.Вяткиннің «Сырым батыр», Ә.Ғабдуллиннің «Саржала» кітаптарынан толық мәлімет алуға болады.

2.Ел аузында «Саржала 90 жасқа жақындағанда Исатайдың бір ісіне разы болыпты. Ол старшын болып атқа мінгенде, сауыт-сайманын тапсырып, батасын беріпті»-деген сөзі дәлел болса керек. Нарынға 1801 жылы Бөкей бастап келген елдің ішінде Себектің Бөрібастан өрбіген Тума, Бөрте, Жанбай атты балаларынаннемерелі болғанекен.Қауымдасқан бұл ауылға Саржаланың немересі Бекбайұлы Қойбас би болған көрінеді.

3.Бірде Сырым Алдар биге барып ақыл сұрапты. Ол кезде бидің жасы ұлғайған шағы болса керек. Алдар би Сырымға сол замандағы Беріш-Себектің биі әрі батыры Саржалаға барып жолығуына кеңес беріпті. Сырым Саржала екеуінің арасында салқындық барын айтқанда, Алдар би:

– Екеуіңнің араларыңдағы ағайын арасындағы өкпе-наз, сенің жауың– Саржалаға да жау, елдің де жауы, – деген екен. Мұны мақұл көрген Сырым Саржалаға беделді ақсақалдарыныңбірін жұмсаса керек. Сонда Саржала:

–Тайы құнан шықсын, құнаны дөнен шықсын, содан кейін келсін, -депті. Патшаға, ханға қарсы көтерілуге ел даяр емес, асығыс іс қылып арандаудың жөні жоқ дегені екен.

4.Келер жылы Сырым бастаған қозғалыста Саржала қол бастаушылардың бірі болыпты.

5.Біріншіден, Саржала «елім деп» туған ер, арқалы батыр, қолбасшы болды. Екіншіден, айыр тілді шешен, төрені төрден тайдырған, ақ-қараны айырған дана, білікті би бола білген. Үшіншіден, ол ел билеген қайраткер, алдын аңдай білетін көреген болған.

7. Мәтіндегі негізгі ой

• A) Саржала мен Сырым арасындағы өкпе-реніш

• B) Саржала мен Сырым батырдың туыстығы

• C) Сырым батырдың Алдар биге бағынуы

• D) Саржала мен Сырымныңшешендігі

• E) Саржала менСырым батырдың бірлігі.

&&&

1.Саржала (Өмірзақ) батыр Жанбайұлы 1730 жылы туған.Сырым батыр бастаған қозғалысқа бастан-аяқ қатысқан батыр. Ол туралы М.Вяткиннің «Сырым батыр», Ә.Ғабдуллиннің «Саржала» кітаптарынан толық мәлімет алуға болады.

2.Ел аузында «Саржала 90 жасқа жақындағанда Исатайдың бір ісіне разы болыпты. Ол старшын болып атқа мінгенде, сауыт-сайманын тапсырып, батасын беріпті»-деген сөзі дәлел болса керек. Нарынға 1801 жылы Бөкей бастап келген елдің ішінде Себектің Бөрібастан өрбіген Тума, Бөрте, Жанбай атты балаларынаннемерелі болғанекен.Қауымдасқан бұл ауылға Саржаланың немересі Бекбайұлы Қойбас би болған көрінеді.

3.Бірде Сырым Алдар биге барып ақыл сұрапты. Ол кезде бидің жасы ұлғайған шағы болса керек. Алдар би Сырымға сол замандағы Беріш-Себектің биі әрі батыры Саржалаға барып жолығуына кеңес беріпті. Сырым Саржала екеуінің арасында салқындық барын айтқанда, Алдар би:

– Екеуіңнің араларыңдағы ағайын арасындағы өкпе-наз, сенің жауың– Саржалаға да жау, елдің де жауы, – деген екен. Мұны мақұл көрген Сырым Саржалаға беделді ақсақалдарыныңбірін жұмсаса керек. Сонда Саржала:

–Тайы құнан шықсын, құнаны дөнен шықсын, содан кейін келсін, -депті. Патшаға, ханға қарсы көтерілуге ел даяр емес, асығыс іс қылып арандаудың жөні жоқ дегені екен.

4.Келер жылы Сырым бастаған қозғалыста Саржала қол бастаушылардың бірі болыпты.

5.Біріншіден, Саржала «елім деп» туған ер, арқалы батыр, қолбасшы болды. Екіншіден, айыр тілді шешен, төрені төрден тайдырған, ақ-қараны айырған дана, білікті би бола білген. Үшіншіден, ол ел билеген қайраткер, алдын аңдай білетін көреген болған.

9. Мәтінге сәйкес Саржала мен Исатай туралы ақпарат

• A) Ә.Ғабдуллин кітабында жазылған

• B) М.Вяткиннің кітабынан алынды.

• C) Ел аузында қалған

• D) Сырым жазып қалдырған.

• E) Саржаланың сөзінен алынған.

&&&

1.Саржала (Өмірзақ) батыр Жанбайұлы 1730 жылы туған.Сырым батыр бастаған қозғалысқа бастан-аяқ қатысқан батыр. Ол туралы М.Вяткиннің «Сырым батыр», Ә.Ғабдуллиннің «Саржала» кітаптарынан толық мәлімет алуға болады.

2.Ел аузында «Саржала 90 жасқа жақындағанда Исатайдың бір ісіне разы болыпты. Ол старшын болып атқа мінгенде, сауыт-сайманын тапсырып, батасын беріпті»-деген сөзі дәлел болса керек. Нарынға 1801 жылы Бөкей бастап келген елдің ішінде Себектің Бөрібастан өрбіген Тума, Бөрте, Жанбай атты балаларынаннемерелі болғанекен.Қауымдасқан бұл ауылға Саржаланың немересі Бекбайұлы Қойбас би болған көрінеді.

3.Бірде Сырым Алдар биге барып ақыл сұрапты. Ол кезде бидің жасы ұлғайған шағы болса керек. Алдар би Сырымға сол замандағы Беріш-Себектің биі әрі батыры Саржалаға барып жолығуына кеңес беріпті. Сырым Саржала екеуінің арасында салқындық барын айтқанда, Алдар би:

– Екеуіңнің араларыңдағы ағайын арасындағы өкпе-наз, сенің жауың– Саржалаға да жау, елдің де жауы, – деген екен. Мұны мақұл көрген Сырым Саржалаға беделді ақсақалдарыныңбірін жұмсаса керек. Сонда Саржала:

–Тайы құнан шықсын, құнаны дөнен шықсын, содан кейін келсін, -депті. Патшаға, ханға қарсы көтерілуге ел даяр емес, асығыс іс қылып арандаудың жөні жоқ дегені екен.

4.Келер жылы Сырым бастаған қозғалыста Саржала қол бастаушылардың бірі болыпты.

5.Біріншіден, Саржала «елім деп» туған ер, арқалы батыр, қолбасшы болды. Екіншіден, айыр тілді шешен, төрені төрден тайдырған, ақ-қараны айырған дана, білікті би бола білген. Үшіншіден, ол ел билеген қайраткер, алдын аңдай білетін көреген болған.

8. Саржаланың Исатайға көрсеткен қошеметі

• A) Ат сыйлауы

• B) Өзінің сауыт-сайманын сыйлауы

• C) Немересін ауылына би етіп сайлауы

• D) Исатайға кеңес беруі

• E) Оны старшын етіп сайлауы