1 Модуль тест

BANI концепциясы қай жылы ұсынылды?

• 2000

• 2006

• 2016

• 1985

Answer explanation

BANI-әлем жаңа әлем болмысын, оның ерекшеліктері мен өмір сүру шарттарын сипаттайды. Ұғымның түсініктемесі:

B – Brittle – нәзік

А – Anxious – мазасыз

N – Nonlinear – сызықты емес

І – Incomprehensible – түсініксіз/ақылға сыймайтын.

Аббревиатураның авторы – американдық ғалым Джамаис Кашио, ал оның тұсаукесері – Болашақ институтында болды (IFTF).

Джамаис Кашио: «BANI – әлемнің қазіргі жағдайын жақсы бағалау және соған сәйкес әрекет ету тәсілі» деп атап көрсетеді.

Кашио пандемиядан бірнеше жыл бұрын шындықты сипаттау үшін BANI-ді ойлап тапты. Әлемде коронавирус тарағаннан кейін болған күрт өзгерістер футурологтың «болжамын» және оның көзқарасының дәлдігін растады.

VUCA аббревиатурасындағы әрбір сөзді Кашио жаңа дәрежеге аударған сияқты – бұлыңғыр белгісіздік жазықтығынан қоюланып жатқан хаостың көп өлшемді кеңістігіне дейін. Өзгергіштік – осалдыққа, белгісіздік – мазасыздыққа, күрделілік – бейсызықтыққа, ал түсініксіздік (немесе екіұштылық) ақылға сыймайтынға айналды. «BANI – бұл әлемнің қазіргі жағдайын жақсы бағалаудың және оған жауап берудің тәсілі», – деп атап өтті футуролог.

BANI-әлемнің сын-талаптарына қалай жауап беруге болады?

B (brittle) – Нәзік. Кейбір нәрселер сыртынан өте сенімді болып көрінуі мүмкін, бірақ іс жүзінде олай емес. Олар істен баяу және әдемі шықпайды, олар бұзылады. BANI-әлемі контекстінде бұл біз кез келген уақытта апатқа ұшырауымыз мүмкін екенін білдіреді. Ғасырлық тарихы бар ірі өндірістік корпорациялар іргетасындағы «білінер-білінбес жарықшақтың» кесірінен бір түнде ыдырауы мүмкін.

Жақында өзінің көшбасшылары мен аутсайдерлері болған мейрамхана бизнесі қалай дамығанын есіңізге түсіріңіз. Ол мызғымас болып көрінді, ал пандемия оны осал етті және көптеген компанияларды жойылу шегіне жеткізді. Тіпті энергетикалық желілер мен жаһандық сауда да «осал» болды. Бұлар адамның өмір сүруіне қажетті іргелі жүйелер болып табылады.

A (anxious) – Мазасыз/Алаңдаушылық. Мазасыздық пен үрей – ХХІ ғасырдағы созылмалы түрге айналған ең көп таралған «аурулардың» бірінің белгілері. Бұл жағдайда кез келген таңдау апатты болып көрінеді. Осыдан маңызды шешімдер қабылдауды тежейтін пассивтілік пайда болады.

Ақпаратқа тәуелділік алаңдаушылық деңгейін арттырады. Жаңалықтар легін үнемі жаңартып отыру арқылы адам бейсаналық түрде жаңа оқиғаларды, ең нашар өзгерістерді күтеді және одан сайын мазасызданады.

Бұл тәуелділіктен арылуға тырысудың орнына, адамдар болып жатқан оқиғалардан аулақ болудан қорқады. Жарқын мысал – әлеуметтік желілердегі оқиғалардан күні бойы нақты уақыт режимінде хабардар болу қажеттілігі. Медиа орта бұл дабыл отына тек май қосады: пайдаланушылар фейкті шындық деп қателесуден қорқады және керісінше.

N (nonlinear) – Сызықты емес. Жаңа шындықтағы бейсызықтық «салтанатын» себеп пен салдар арасындағы ажырату мен диспропорция сипаттайды. Қабылданған немесе қабылданбаған әрекеттердің нәтижелері сайып келгенде теңдестірілмеген болып шығады. Шағын шешімдер әртүрлі полярлықтың үлкен салдарына, ал үлкен күш – болмашы нәтижелерге әкелуі мүмкін.

Нәрселер болып жатқан масштаб пен біз оларды қабылдайтын масштаб арасында үлкен айырмашылық бар. Кішкентай вирус әлем халқының көп бөлігін үйлеріне жасырынып отыруға мәжбүр етті. Бұл алып бизнес-модельдерді зақымдап, шағын стартаптарды биіктетеді.

I (incomprehensible) – Түсініксіздік. Түсініксіздіктің артында «ақпараттың шамадан тыс жүктелуінің» соңғы күйі жатыр. Қосымша ақпарат енді жақсы түсінудің кепілі емес. Иә, адамдарға қойылған сұрақтарға жауап табу жеңілдеді, бірақ олардың барлығының бірдей  мағынасы бола бермейді. «Деректердің үлкен көлемі, тіпті үлкен деректер де кері әсер етуі мүмкін, бұл біздің әлемді түсіну қабілетімізді тежейді», – дейді Кашио.

Футурологтың пікірінше, түсініксіздік біз белсенді қолдана бастаған жасанды интеллект жүйелеріне тән. ЖИ жүйелері неғұрлым күрделі болса, олардың жасаушыларына  ЖИ белгілі бір шешімді қалай қабылдайтынын түсіну қиынырақ болады.

BANI моделін көруге не мүмкіндік береді?

Кашио BANI-әлемін сипаттап қана қоймай, оның негізгі сын-талаптарын белгіледі. Ол сондай-ақ «қарсы тұру» рецептін жазды.

BANI құрылымы, футурологтың айтуынша, «әлемде болып жатқан нәрсені көруге және құрылымдауға болатын объективті» ұсынады. Аббревиатураның компоненттері өздері жауап беру мүмкіндіктерін меңзейді:

· осалдықты тұрақтылықтың дамуымен жеңуге болады;

· болашақ туралы мазасыздақ пен үрейді жеңілдетуге «сәттегі» эмпатия мен қазіргі уақытқа назар аудару көмектеседі;

· бейсызықтықты жеңу үшін икемділік қажет;

· түсініксіздік ашықтық пен интуитивті түсіну қажеттілігін күшейтеді (қазір бұл қабілет «трансцензуралық ойлау» терминінде көрініс тапты).

Футуролог BANI-әлемнен қорықпауды ұсынады, өйткені оның ойынша қазір «жойқын және таңқаларлық нәрсе» болып жатыр. Жақында Давос форумының негізін қалаушы Клаус Шваб капитализмнің «ұлы қайта жүктеу» қажеттілігін атап өтті. Ол тек материалдық мақсаттарға негізделген әлемнен адамдардың игілігіне көбірек көңіл бөлетін әлемге көшуді ұсынды.

Жаһандық сауда желілері мен ақпараттан бастап жеке байланыстарға дейінгі барлық жүйелер өзгереді немесе өзгеруі керек. Бұл көшбасшылардан өзекті сұрақтарға жауап іздеудің және қиындықтарға жауап берудің жаңа тәсілдерін талап етеді.

 

BANI-әлемге қалай бейімделуге болады

Кашио жаңа шындықтан қашпауға шақырады. Оның міндетті алғышарты – дағдарыс, сондықтан дағдарыс менеджерінің дағдыларын және қораптан тыс ойлау қабілетін дамыту маңызды. Бұдан бөлек, ол үш кеңес береді:

1.Өзін-өзі дамытуға ұмтылу. Ой-өрісті кеңейту және қызығушылықты дамыту. Қорқыныштан бас тартудың орнына жаңа нәрселерді білуге және түсінуге тырысу керек. Жұмыста – әріптестердің тәжірибесін қабылдау, қарым-қатынаста – жас ұрпақтың хоббиіне қызығушылық таныту.

2.Бейімделу мен когнитивті икемділікті дамыту. Бұл оңай естілмейді, бірақ сіз не болып жатқанын ұтымды талдауға емес, түйсікке сүйенуге үйренуіңіз керек. Бұл сценарийден тыс дамып жатқан оқиғаларға бейімделуге мүмкіндік береді.

3.Өзін-өзі тануды дамыту. Эмоционалды интеллекттің дамуы  үшін өз сезімдеріңізді байқауға және бақылауға үйреніңіз. Бұл аз уайымдауға, оқиғаларға жауабыңызды түсінуге және басқаруға мүмкіндік береді.

 

BANI-әлемнің сын-талаптарына жауап ретінде:

• көшбасшылық және басқарушылық дағдыларды, қызметкерлермен қарым-қатынас жасау қабілетін дамыту;

• қызметкерлерге түсетін жүктемені азайту үшін жаңа технологияларды енгізу және бизнес-процестерді автоматтандыру;

• серіктестер табу, тиімді іскерлік қатынастар құру, коллаборацияны іске қосу;

• ұжымды біріктіру және қызметкерлерді жұмысқа мотивациялау, компанияда тұлғааралық қатынастарды орнату;

• кеңею және командаға ұйымды/компанияны/бизнесті жаңа деңгейге шығаратын мамандарды алу.

 

SHIVA - әлем тұжырымдамасын кім ұсынды?

• 
  Уорзен Беннис

• Марк Розин

• Берт Канус

• Джеймс Кашио

Answer explanation

SHIVA-әлем – 2022 жылдан кейінгі әлем болмысының тұжырымдамасы. SHIVA-әлем BANI-әлем тұжырымдамасын ауыстырды.

 

SHIVA-әлем тұжырымдамасын 2022 жылы психолог және «ЭКОПСИ Консалтинг» компаниясының басқарушы серіктесі Марк Розин ұсынған. SHIVA ескінің күйреуін және жаңа әлемнің туындауын білдіреді. Акроним мынаны білдіреді: S — Split, H — Horrible, I— Inconceivable, V—Vicious, A — Arising.

Автор өз тұжырымдамасын жаңа болмысқа арналған кеңістік қалыптастыру үшін Әлемді қиратушы индуизм құдайы Шивамен салыстырады.

SHIVA-әлем үзілді-кесілді кесімді және басқарудың жаңа тәсілдерін талап етеді.

Split – бөлшектенген, ыдыраған: әдеттегі жүйелер мен шаблондар енді жұмыс істемейді, ал жоспарлау көкжиегі тым қысқа. Жаңа әлемде ескі үлгідегі әдістерімен, модельдермен және шешімдерімен өмір сүре алмайсыз. Оларды мүлдем қолдана алмайсыз.

Horrible – қорқынышты: адамдар үнемі алаңдаушылық сезімімен өмір сүреді, бұл олардың жедел дұрыс шешімдер қабылдауына кедергі келтіреді. Біз проблемаларды шешу жолдарын іздеу және табу керек.

Inconceivable – болжау мүмкін емес: белгілі бір шешім қандай нәтижеге алып келетініне  сенімділік жоқ; болжам жасау қиын, кейде тіпті мән-мағынасы жоқ.

SHIVA-әлем тұжырымдамасында бизнестегі кез келген шешім қандай да бір нәтижеге алып келетініне сенімді болу қиын. Күтпеген жағдайларға дайын болу керек.

Vicious – қатал: болып жатқан оқиғаларды толық түсіну мүмкін емес, дегенмен дағдарыстан кейін әлем өзгеріп, дамудың жаңа кезеңі басталады.

Arising – қайта жаңғыру: дағдарыстан кейін тауарлар мен қызметтер нарығы өзгереді, сондықтан жаңа жағдайларға бірінші болып бейімделетіндер сұранысқа ие болады.

"VUCA" аббревиатурасының мағынасын таңдаңыз:

• Түсініксіздік, белгісіздік, күрделілік, өзгергіштік, екіұштылық

• Кесірлік, дәл, көптілік, мәртебелік

• Үлкендік, сенімділік, анықталғандық, әрекеттелушілік

• Тұрақтылық, басқару, күреу, өркендік

Answer explanation

VUCA-әлем SPOD-әлемді ауыстырды.

VUCA акронимі 1985 жылы пайда болды. Оны экономист ғалымдар Уоррен Беннис (Warren Bennis) және Берт Нанус (Burt Nanus) оқырмандарға «Көшбасшылар» («Leaders») еңбегінде ұсынған. Ғалымдар қырғи-қабақ соғыстың аяқталу қарсаңындағы әлемді тұрақсыз, белгісіз, күрделі және екіұшты түсініксіз әлем деп сипаттаған. Бұл осы терминнің негізін құрады.

VUCA негізінде VUCA-Prime тұжырымдамасы, «сын-талаптарға» қарсы тұруды білдіретін акроним пайда болды. VUCA-Prime авторы Роберт Йохансен:

Volatility (Өзгергіштік) ← Vision (Көрініс). Өз мақсаттарыңызды айқын көре білу және оларды назарда ұстау маңызды.

Uncertainty (Белгісіздік) ← Understanding (Түсіну). Кез келген шешімді қабылдамас бұрын, мәселені тереңірек түсіну үшін мүмкіндігінше көбірек деректер жинау ұсынылады.

Complexity (Күрделілік) ← Clarity (Айқындық). Кез келген проблеманың түсінікті негізге немесе құрылымға ие болуын қамтамасыз етуге ұмтылу керек.

Ambiguity (Түсініксіздік, екіұштылық) ← Agility (Жылдамдық). Жылдам өзгеретін ортада шешім қабылдаудың жоғары жылдамдығын сақтау өте маңызды.

Бірақ бұл қарапайым, тұрақты, болжамды, анық, тыныш, жайлылыққа негізделген SPOD-әлем күйреді, оны белгісіздік пен тұрақсыздық үстемдік еткен күрделі VUCA-әлем ауыстырды. Американдық психологтер ойлап шығарған VUCA аббревиатурасының мәні мынада:

Volatility (өзгергіштік, тұрақсыздық, орнықсыздық, құбылмалылық) – жағдай тез және күтпеген түрде өзгереді, осы өзгерістер негізінде болашақ жағдайды болжау немесе іс-әрекеттерді жоспарлау мүмкін емес. Оларға бейімделу керек. Мұндай өзгерістер тек бір ғана тұрақты сипатқа ие: олар үнемі болып тұрады.

Мұндай жағдайда не істеу керек? Белгісіз, оны ешкім білмейді. Сондықтан ұйым басшылары жауапкершілікті өз мойнына алып, қай бағытта және қалай өзгеру, әрі қарай қалай даму керектігін өздері шешеді.

Uncertainty (белгісіздік) – негізгі жойқын өзгерістер орын алатын «орын». Бұл жерде өткен нәрсе болашақты болжау мүмкін емес: не болатынын анықтау өте қиын. Мұнда ақпарат та, нәтиже де бұлыңғыр, нақты емес. Сондықтан не істеу керек деген сұрақтың жауабы барлығына белгісіз.

Complexity (күрделілік) – көптеген өзгермелі және белгісіз өлшемдер: түсіну қиын көптеген фактілер, себептер мен жағдайлар біріктіріліп, проблемаға айналады. Олардың қандай болатыны және оның салдары қандай болатыны белгісіз. Не істеу керектігі туралы шешім қабылдау оңай емес.

Ambiguity (тұрақсыздық, түсініксіздік, екіұштылық, белгісіздік) – «кім, не, қашан және неге» деген сұрақтарға жауап беру қиын «орын». Жылдам оң нәтиже беретін құралдарды көшбасшы мен ұжымның өзі таңдауы керек және олардың нәтижелі болуына ешкім кепілдік бере алмайды. Бұл ретте «шешім-әрекет-қате-шешім» стратегиясы іске асырылады.

Бұл ұғым бизнесте, технология және басқару саласында кеңінен қолданылады. Әлемде жаһандану процестері жүріп жатыр, сондықтан әлем керемет қарқынмен өзгеруде.

Жаңа дәуір адамдардың жаңа түрін де қажет етеді. Тек кейбір адамдар ғана  жаңалықтарды аңсап, өмірлерін үздіксіз өзгерістерге толтырады. Міне, мұндай адамдар жаңа әлемге еш қиындықсыз бейімделеді. Ғалымдардың пікірінше, ВУКА әлемінде түсінетін (толерантты) және белгісіздікке шыдамды адамдар жақсы жұмыс істейді. Толеранттылық – бұл ақпарат аз, оқиғалардың дамуын болжау мүмкін емес, жоспарлауда және шешім қабылдауда жоғары тәуекел бар жағдайларда белгісіздікке деген шыдамдылық.

Басқаша айтқанда, VUCA-әлемде айналадағы қарбаласқа дүрбелеңсіз және байсалды қарайтын адамдар табысқа жетеді. Мұндай адамдар келесі қасиеттерге ие:

- өте бейімделгіш және икемді,

- тез шешім қабылдайды,

- проблемалық жағдайларды шешудің бірнеше нұсқасын таңдайды,

- тез талдай алады,

- олардың ойлауы ерекше (стандартты емес),

- шығармашыл,

- қиындықтар туындаған кезде тыныштық сақтайды,

- жоғары IQ: кез келген мәселені шеше алады,

- жоғары EQ: тұлғааралық қарым-қатынасты жақсы меңгерген, басқалармен тез тіл табысады,

- ізденімпаз: барлық жаңалықты қызығушылықпен қабылдайды,

- ішкі дауыс пен түйсікке сүйенеді.

Ғалымдардың пайымдауынша, VUCA сияқты дәуірдің ерекшеліктеріне тек қиын уақытта жинақталып, өзін-өзі ұйымдастыра алатындар ғана бейімделе алады.

Олар жаңа ақпаратпен және жаңа адамдармен жұмыс істегенді ұнатады, үнемі жаңа жағдайларда әрекет етеді, өз өздерін жайлылық аймағынан тез шығуға итермелейді. Егер проблемалар болмаса – олар үшін жақсылық емес, керісінше, проблемалардың көптігі олар үшін әдеттегі жағдай.

Мұндай адамдардың психикасы да тұрақты: олардың мазасыздық деңгейі төмен, өзін-өзі адекватты түрде бағалайды (төмен де, жоғары да емес), олар өздерінің күшті және әлсіз жақтарын жақсы біледі. Олардың тұлғааралық сезімталдығы жоғары: олар басқа адамды жақсы түсініп, кез келген адаммен тіл табыса алады. Бұл «ересектер» деп аталатын адамдар, өз өмірлері үшін жауапкершілікті тек өздеріне жүктеді.

Сонымен қатар белгісіздікке түсіністікпен қарайтындар ұжымдағы басқарудың демократиялық принциптеріне жақын. Керісінше, белгісіздікке төтеп бере алмайтындар негізінен авторитаризм мен қатал билікті жақтайды. Соңғы жылдардағы зерттеулер демократия жағдайында өмір сүретін адамдардың белгісіздікті қабылдау деңгейі жоғары екенін көрсетті. Сондықтан белгісіздікті түсіністікпен (толеранттылықпен) қабылдайтын адамдар тұлғаның демократиялық түріне, ал авторитарлық тұлға түріне белгісіздікке төзбейтіндер жатады.

Белгісіздік пен белгісіз жағдайларды позитивті түрде қабылдайтындар әр әрекетін саналы түрде орындайды және олар үшін өздерін толығымен жауапты деп санайды. Демек олар өз өмірлерін толығымен басқара алады, жетістіктері мен сәтсіздіктерін оптимистік түрде талдай алады, болашақта өмірлерінде сәттілік күтеді. Олардың алаңдаушылығы аз болғандықтан, олар жоспарлаудан іс-әрекетке тез ауысу арқылы тәуекелге жиі жауап береді.

Вука әлемінде жайлылық аймағынан шығу адам үшін қалыпты нәрсе болуы керек.

BANI аббревиатурасындағы әрбір сөздің мағынасы

• өзгергіштік, тұрақсыздық, орнықсыздық, құбылмалылық

• нәзік, мазасыз, сызықты емес, түсініксіз

• тұрақты,

  болжамды,

  қарапайым,

  анықталған

• ыдыраған, қорқынышты, қатал, болжау мүмкін емес.

Answer explanation

B – Brittle – нәзік

А – Anxious – мазасыз

N – Nonlinear – сызықты емес

І – Incomprehensible – түсініксіз/ақылға сыймайтын.

Аббревиатураның авторы – американдық ғалым Джамаис Кашио, ал оның тұсаукесері – Болашақ институтында болды (IFTF).

"VUCA" терминін кім енгізген?

• Бизнесмендер

• Әскерилер

• Оқытушылар

• Психологтар

Answer explanation

VUCA-әлем SPOD-әлемін ауыстырды.

VUCA-әлем (volatility, uncertainty, complexity, ambiguity) төртінші өнеркәсіптік революцияның нәтижесі болды, ол технологияның күрт дамуына байланысты менеджмент пен бизнес-модельдеуге жаңа көзқарасты қалыптастыру қажеттілігін көрсетті.

VUCA терминін 20 ғасырда әскерилер енгізген, басында ол менеджментте  қолданыла бастады, ал қазір ол барлық жерде қолданылады. Бұл тұжырымдама шындықты сипаттайды, мұнда күрделілік тұрақсыз, белгісіз, күрделі және екіұшты әлемге жауап болып табылады.

VUCA акронимі 1985 жылы пайда болды. Оны экономист ғалымдар Уоррен Беннис (Warren Bennis) және Берт Нанус (Burt Nanus) оқырмандарға «Көшбасшылар» («Leaders») еңбегінде ұсынған. Ғалымдар қырғи-қабақ соғыстың аяқталу қарсаңындағы әлемді тұрақсыз, белгісіз, күрделі және екіұшты түсініксіз әлем деп сипаттаған. Бұл осы терминнің негізін құрады.

 VUCA-Prime авторы Роберт Йохансен:

Volatility (Өзгергіштік) ← Vision (Көрініс). Өз мақсаттарыңызды айқын көре білу және оларды назарда ұстау маңызды.

Uncertainty (Белгісіздік) ← Understanding (Түсіну). Кез келген шешімді қабылдамас бұрын, мәселені тереңірек түсіну үшін мүмкіндігінше көбірек деректер жинау ұсынылады.

Complexity (Күрделілік) ← Clarity (Айқындық). Кез келген проблеманың түсінікті негізге немесе құрылымға ие болуын қамтамасыз етуге ұмтылу керек.

Ambiguity (Түсініксіздік, екіұштылық) ← Agility (Жылдамдық). Жылдам өзгеретін ортада шешім қабылдаудың жоғары жылдамдығын сақтау өте маңызды.

"SPOD" аббревиатурасының мағынасы қандай?

• Білім, түсіну, оқыту, даму

• Қатты, шын, ашық, белгілі

• Стандарт, орналасу, оқиға, әрекет

• Тұрақты, болжамды, қарапайым, анықталған

Answer explanation

SPOD-әлем атауының аббревиатурасы: 

Steady – тұрақты,

Predictable – болжамды,

Ordinary – қарапайым,

Definite – анықталған.

SPOD-әлем қарапайым, тұрақты, болжамды, анық, тыныш, жайлылыққа негізделген.

Американдық психологтер ойлап шығарған VUCA аббревиатурасының мәні мынада:

Volatility (өзгергіштік, тұрақсыздық, орнықсыздық, құбылмалылық) – жағдай тез және күтпеген түрде өзгереді, осы өзгерістер негізінде болашақ жағдайды болжау немесе іс-әрекеттерді жоспарлау мүмкін емес. Оларға бейімделу керек. Мұндай өзгерістер тек бір ғана тұрақты сипатқа ие: олар үнемі болып тұрады.

Мұндай жағдайда не істеу керек? Белгісіз, оны ешкім білмейді. Сондықтан ұйым басшылары жауапкершілікті өз мойнына алып, қай бағытта және қалай өзгеру, әрі қарай қалай даму керектігін өздері шешеді.

Uncertainty (белгісіздік) – негізгі жойқын өзгерістер орын алатын «орын». Бұл жерде өткен нәрсе болашақты болжау мүмкін емес: не болатынын анықтау өте қиын. Мұнда ақпарат та, нәтиже де бұлыңғыр, нақты емес. Сондықтан не істеу керек деген сұрақтың жауабы барлығына белгісіз.

Complexity (күрделілік) – көптеген өзгермелі және белгісіз өлшемдер: түсіну қиын көптеген фактілер, себептер мен жағдайлар біріктіріліп, проблемаға айналады. Олардың қандай болатыны және оның салдары қандай болатыны белгісіз. Не істеу керектігі туралы шешім қабылдау оңай емес.

Ambiguity (тұрақсыздық, түсініксіздік, екіұштылық, белгісіздік) – «кім, не, қашан және неге» деген сұрақтарға жауап беру қиын «орын». Жылдам оң нәтиже беретін құралдарды көшбасшы мен ұжымның өзі таңдауы керек және олардың нәтижелі болуына ешкім кепілдік бере алмайды. Бұл ретте «шешім-әрекет-қате-шешім» стратегиясы іске асырылады.

Адамдардың басым көпшілігі жайлылық аймағында өмір сүретін әлем

• SPOD

• SHIVA

• VUCA

• BANI

Форсайт өзгерістерде заманауи үрдістер (трендтер) блоктарға топтастырады. Олар

• әлеуметтік, технологиялық, экономикалық, экологиялық, саяси және әлеуметтік құндылықтар

• әлеуметтік, экологиялық

• саяси және әлеуметтік құндылықтар

• технологиялық, экономикалық

Answer explanation

БІЛІМ БЕРУГЕ ҚОЙЫЛАТЫН СЫН-ТАЛАПТАР. МЕГАТРЕНДТЕР

 

ХХІ ғасырда адамзатты аса күрделі проблемалар күтіп тұр. Біз оларды шешу үшін ерекше шығармашылық және өнертапқыштық қиялдарымызды дамытуымыз керек. Біз үшін ең басты қауіп – болашақпен бетпе-бет келуде өзіміздің жасампаздық мүмкіндіктеріміз ретінде қол жеткізуге болатын барлық мүмкіндігімізді қолдана алмау. Оларды дамыту білім беру мен оқытудағы басым бағытқа айналуы тиіс.

Білім дегеніміз – болашақтың кілті және одан асқан маңызды нәрсе болуы мүмкін емес..

Кен Робинсон «Дарынға қарсы білім».

 

Әлемнің өзгеруімен қатар білім беру де өзгеруде. Жаһандану, технологиялардың дамуы, әлеуметтік қатынастарды жете түсіну және ұжымдық жобаларға қатысу қоғамның білім беруді қалай қабылдайтынына және оның қандай болуы керек екендігіне әсер етеді. Болып жатқан өзгерістердің маңыздылығы соншалық, оларды кейде «жойқын инновациялар» деп те атайды.

 

Білім беру жүйесіне қойылатын жаңа талаптарды анықтайтын мегатрендтер

Жаһандық дамудағы трендтер мен мегатрендтер туралы әдебиеттер кеңінен таралған (соның ішінде EC Megatrends Hub), дегенмен, жалпы алғанда, олардың барлығында бірдей үрдістер туралы айтылады.

Форсайт өзгерістерде заманауи үрдістер (трендтер) алты блокқа топтастырылып жүр: әлеуметтік, технологиялық, экономикалық, экологиялық, саяси және әлеуметтік құндылықтармен байланысты (STEEPV әдістемесі) блоктар.

Технологияның дамуы өзгеріс енгізудің жалғыз факторы емес, бірақ ол барлық жаңа құбылыстар мен тәжірибелерді тарату және қабылдау қарқынын біршама жеделдетеді.

1.  Егде жастағы халық санының, әлеуметтік және демографиялық теңсіздіктің өсуі. Халық қартайып, өмір сүру ұзақтығы артып келеді. Жаһандық және ұлттық деңгейде әлеуметтік теңсіздік күшейе түсуде.

Жұмыс берушілер дайындықтан өткен еңбек ресурстарына мұқтаж және қартайып келе жатқан тұрғындар өмір бойы білім алады деп күтеді.

2.  Жедел урбанизация. Ол өмір сүру сапасын жақсартуға ықпал етуі ықтимал. Қалаларда бүкіл әлем халқының жартысына жуығы тұрады (2050 жылға қарай бұл үлес 2/3-ке дейін артады), қала тұрғындары ЖІӨ-нің 80%-дан астамын (жалпы ішкі өнім) құрайды. Алайда қалалардың тым жедел дамуы қала тұрғындарының бір бөлігінің кедейленуіне және теңсіздіктің орын алуына алып келуі мүмкін.

3.  Экономикадағы өзгерістер, ресурстардың жаһандық теңгерімсіздігі. Деректер жаңа шикізат сияқты. Байлықты қалыптастыру және үлестіру тетіктері өзгеруде. Ақпараттың көптігі тұтыну мен өндірістің табиғатын өзгертеді: қосымша құнды қалыптастыру үшін қолданылатын тіркелген деректердің көлемі артады. Ол шикізаттың жаңа түріне айналып, жаңа бизнес-модель – «платформалар капитализмінің» пайда болуына алып келеді (Srnicek, 2016). Сапа мен технологияларға шоғырланған дамыған экономикалар мен өндіріс пен шикізаттың сандық тұрғыдан өсуіне бағыт алған дамушы нарықтардың арасындағы алшақтық артуда.

4.  Жаңа технологиялардың: нано-, био-, ақпараттық және когнитивті (НБАҚ) технологиялардың конвергенциясы. Өз алдына жеке дамыған осы пәндердің аясында енді бірлескен зерттеулер, жаңа өнімдерді әзірлеу және өндіру жұмыстары жүргізілуде.

 

Жаңа технологиялар әлеуметтік және технологиялық жүйелерге енгізілуде (мысалы, Денсаулық сақтау және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде логистика өзгеруде) (Roco, Bainbridge 2003; National Research Council 2014).

5.  Жаңа технологиялар бізді этикалық нормаларды қайта қарауға мәжбүр етуі мүмкін. Гендік инженерия, трансплантация, репродуктивтік технологиялар, өмір сүру ұзақтығы және басқа технологиялар көбінесе жалпы қабылданған этикалық нормалардың шегінен өтіп, оларды қайта қарауды қажет етеді. Жасанды интеллектінің пайда болуы жаңа күштердің пайда болуына алып келеді, оларды біз жеке және заңды тұрғыдан қарастыруымыз керек. Корпорациялардың ақпаратты қолдануы жаңа этикалық проблемалардың пайда болуына алып келеді.

6.  Мемлекет пен азаматтардың арасындағы өзара іс-әрекет моделі өзгеруде. Адамдарда бір-бірімен делдалсыз өзара әрекеттесу және мемлекеттерден саяси, экономикалық және технологиялық тұрғыдан тәуелсіз болу үшін жаңа құралдар пайда болды. Бұл аумақтық тұтастықты сақтауды, құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуді, салық салуды, ақша айналымын, қоғамдық игіліктерді жасауды және басқаларды қоса алғанда, мемлекеттің негізгі функцияларын өзгертеді.

7.  Отбасы түбегейлі өзгеруде. Балалардың толық отбасында, бірнеше ұрпақтан тұратын, әпкелері мен ағалары бар отбасында тәрбиеленуі азайып барады.

Осы және басқа да жаһандық фактілер мен сын-талаптар – климаттың өзгеруі, табиғи ресурстардың сарқылуы, биоәртүрліліктің төмендеуі, қауіпсіздікке қауіп төнуі және т.б. - жаһандық деңгейде әрекет пен үйлестіруді талап етеді және білім беруді өзгертеді.

Еңбек нарығында кім сұранысқа ие болады?

Бизнес, халықаралық ұйымдар жаңа дағдыларға сұраныстарды, жалпы тұлғаның қасиет-сапасына деген сұраныстарды реттеуге тырысуда. Әртүрлі қасиеттерге басымдық берілуде, дегенмен бірқатар ортақ белгілері айқын байқалады.

Заман талабына сай табысты қызметкерге және азаматқа қатысты талаптар  ЮНЕСКО (UNESCO 2017) баяндамасында қарастырылған:

-                      креативтілік, коммуникация, сын тұрғысынан ойлау, проблемаларды шешу, қызығушылық, метатаным;

-                      цифрлық сауаттылық, IT-дағдылар, технологияларды қолдану дағдылары;

-                      негізгі оқу сауаттылығы, медиа, ақпараттық, қаржылық, ғылыми, математикалық сауаттылық;

-                      мәдениетаралық қарым-қатынас дағдылары, көшбасшылық дағдылар, жаһандық түсінік;

-                      бастамашылдық, дербестік, табандылық, жауапкершілік, бейімделгіштік;

-                      пәндік білім, инженерлік-инновациялық ойлау және жаратылыстану ғылымдарын түсіну.

Жаңа кәсіптер мен мамандықтар атласында қандай мамандықтар тобы сипатталған:

• Жаңа мамандықтар

• Жаңа мамандықтар

• Жойылып бара жатқан мамандықтар

• Барлығы дұрыс

Answer explanation

Қазақстан Республикасындағы жаңа мамандықтар мен құзыреттіліктер атласы

Жаңа кәсіптер мен мамандықтар атласында 3 мамандық тобы сипатталған:

-          Жаңа мамандықтар – әлі ресми түрде жоқ, бірақ жақын арада пайда болу ықтималдығы жоғары мамандықтар;

-          Трансформацияланатын мамандықтар – бұрыннан бар және өзгеру ықтималдығы жоғары мамандықтар мен кәсіп түрлері;

-          Жойылып бара жатқан мамандықтар – жақын арада сұранысқа ие болмау ықтималдығы жоғары мамандықтар мен кәсіп түрлері.

 

Кім болу керек? Қандай жұмысты таңдау керек?

Қандай мамандықты – дәстүрлі кәсіпті немесе жаңа мамандықты игерген дұрыс па?

Жақын болашақта қандай мамандықтар сұранысқа ие болады?

 

Бұл сұрақтар дәстүрлі түрде барлық мектеп бітіруші түлектерді толғандырады. Мектепте кәсіптік бағдарлау жұмысын қалай тиімді ұйымдастыруға болады?

 

Осыған орай Қазақстанда мектеп түлектеріне көмекші құрал ретінде сарапшылар Қазақстан Республикасындағы жаңа кәсіптер мен құзыреттіліктер атласын әзірлеп ұсынды.

Жаңа мамандықтар мен құзыреттіліктер атласы – әрбір сала сарапшыларының пікірі бойынша қазірдің өзінде сұранысқа ие және жақын болашақта пайда болатын мамандықтар мен кәсіп түрлерінің жинағы.

Жаңа мамандықтар мен кәсіптер атласының көмегімен экономиканың қажетті салалары бойынша әртүрлі дағдылар мен құзыреттіліктерге сұранысты болжауға болады, бұл болашақ стратегиялық даму бағдарламаларының дәлдігіне оң әсер етеді. Сонымен қатар бұл тұрғындардың өз біліктілігін арттыруға қызығушылығына, сұранысқа ие болатын өзекті дағдыларды немесе кәсіптерді меңгеруіне ықпал етеді.

Мамандықтар атласының материалдары технологиялық Форсайт негізінде болашақты болжау әдістемесін қолдану негізінде әзірленген. Технологиялық Форсайт озық технологиялар мен кең ауқымды инновациялардың дамуына қарай қандай еңбек дағдылары көбірек сұранысқа ие екенін анықтауға мүмкіндік береді.

5-10 жылдан кейін қандай мамандықтар өзекті болатынын анықтау үшін Foresight (Форсайт) әдістемесі қолданылатын болады.

Форсайт әдістемесі келесі мүмкіндіктерді ұсынады:

-          Болашақты кепілдікті түрде болжауға немесе алын ала болжам жасауға болмайды.

-          Болашақ біздің қазіргі сәттегі іс-әрекетіміз бен күш-жігерімізге байланысты.

-          Болашақты дамытудың көптеген нұсқалары бар, біз өзіміз үшін оңтайлы сценарийді таңдай аламыз.

Атластың міндеті – түлектерге болашақтағы еңбек қызметі үшін қажетті білім мен құзыреттіліктерді таңдау және түсіну бағытын анықтауға көмектесу.

Жаңа мамандықтардың сипаттамасын зерделей отырып, әркім болашақта қандай мамандықтар мен қызметкерлер сұранысқа ие болатыны туралы өз түсінігін қалыптастыра алады және өз таңдауын жасай алады.

 

Болашақта сұранысқа ие болмайтын мамандықтар жойылып бара жатқан мамандықтар деп аталады; қолданыста болатын, бірақ айтарлықтай өзгеріске ұшырайтын мамандықтар трансформацияланатын мамандықтар деп аталады

 

Жаңа мамандықтар мен құзыреттіліктер атласы 9 саланы қамтиды:

-          Тау-кен-металлургия кешені

-          Мұнай-газ

-          Энергетика

-          Ауыл шаруашылығы

-          Ақпараттық технологиялар

-          Туризм

-          Көлік және логистика

-          Машина жасау

-          Құрылыс

 

Барлық салалық атластардағы мамандықтар түрлерін болжау саладағы және жалпы экономикадағы өзгерістерге елеулі әсер ететін алты негізгі трендке негізделген – бұлар:

1.      Роботтар мен ақылды жүйелерді енгізуді тарату;

2.      Цифрландыру және үлкен деректерді қолдану аясын кеңейту;

3.      Шикізаттың табиғи қорларының сарқылуы;

4.      Экологиялық нормаларды күшейту және рециклингті дамыту;

5.      Y және Z буындары қызметкерлері үшін жаңа еңбек талаптарының көрінісі.

6.      Халықтың тұтынушылық қалауының өзгеруі.

Атлас арқылы әрбір сала бойынша саланың трендтері мен болашақ бейнесін зерделеуге, сондай-ақ жаңа, өзгеретін және жойылып бара жатқан мамандықтар тізімін қарастыруға болады.

Құжатта алдағы 5-10 жылдардағы мамандықтарға қатысты өзгерістер, сондай-ақ 239 жаңа, 95 трансформацияланатын және 129 жойылып бара жатқан мамандықтар мен кәсіп түрлері белгіленген.

Зерттеулер білімге әсер ететін қандай әлемдік трендтер түрлерін атап көрсетті?

• 1. Жаһандану

  2. Дараландыру

  3. Ойын әдісі (геймификация)

  4. Lifelong learning

  5. Жүйеден тыс білім беру алаңдары

  6. Қызмет саласын ауыстыру

  7. Демографиядағы өзгерістер

  8. Z буынының жаңа құндылығы

• 1. Жаһандану

  2. Дараландыру

  3. Ойын әдісі (геймификация)

  4. Lifelong learning

  5. Жүйеден тыс білім беру алаңдары

• 1. Жаһандану

  2. Дараландыру

  3. Ойын әдісі (геймификация)

  4. Жүйеден тыс білім беру алаңдары

  5. Қызмет саласын ауыстыру

• 1. Жаһандану

  2. Дараландыру

  3. Ойын әдісі (геймификация)

  4. Lifelong learning

  5. Жүйеден тыс білім беру алаңдары

  6. Қызмет саласын ауыстыру

  7. Демографиядағы өзгерістер

Answer explanation

Білімге әсер ететін әлемдік трендтер

 Астана» халықаралық қаржы орталығының үздіксіз кәсіби даму бюросының «Қазақстандық білім беру жүйесіндегі өзгерісті бақылау – индустрия үні» зерттеуі  (M.E.T.A стилінде білім беру (Mobility. Edutainment. Technology. Action.) білім беруге әсер ететін кейбір әлемдік трендтерді атап көрсетеді:

1. Жаһандану. Бүгінде әлемнің кез келген жерінде кез келген мамандықты оқуға болады. Бұл тренд білім беру жүйесіне зор мүмкіншілік бере отырып, алдағы уақытта жұмысқа тұруды қамтамасыз етеді: көптеген жұмыс берушіге, әсіресе IT саласында, қызметкердің тұрғылықты жері маңызды емес.

 

ЭЫДҰ-ның «Дағдыларды дамыту болжамы» (OECD 2017) жаһандануға байланысты мүмкіндіктер мен қиындықтар туралы айтады. Жаһандану және Экономикадағы өзара байланыстардың артуы әртүрлі елдердің адамдарына өнімді жобалауға, құруға, маркетингке және сатуға үлес қосуға мүмкіндік береді. Көп компаниялар трансұлттық сипатқа ие болады, көптеген жұмыс орындары мен кәсіптер аутсорсингке беріледі. Нәсілдік және лингвистикалық жағынан әр түрлі жұмыс күші қарым-қатынас, ынтымақтастық, тапсырмаларды ұжымдық шешу және мақсаттарға жету үшін жаңа әлеуметтік дағдыларды қажет етеді. Бұл кросс-функционалдық дағдылар ынтымақтастықты, әлеуметтік және мәдени хабардарлықты, адамдарды басқару дағдыларын, икемділікті, эмпатияны және коммуникативті қабілеттерді, соның ішінде белсенді тыңдауды қамтиды.

 

2. Дараландыру. Заманауи технологиялар адамның қабілетін, оның мақсатын немесе нақты өнеркәсіптік міндетін басшылыққа ала отырып, бірегей ағартушылық бағдар құруға мүмкіндік береді. Бұл дәстүрлі ұжымдық оқытуды өзгертіп, жаңа формат іздеуге жол ашады.

3. Ойын әдісі (геймификация). Оқыту барысындағы ойын элементі кез келген жастағы білім алушылар үшін тиімді екенін көрсетіп отыр. Бұл тәсілдің әлеуеті шексіз, болашақта ойын арқылы шет тілін меңгеріп қана қоймай, тіпті, нейрохирургия мен квантты физиканы да меңгеруге болады.

4. Lifelong learning. Қазір технология бұрынғыдан да қарқынды дамып жатыр. Ол бағдарламашы, құрылысшы немесе тіпті сату жөніндегі менеджер болса да, бірнеше жылдық бастапқы білімнің қорымен шектеліп қалу мүмкін емес. Сондықтан кәсіпқой маманға үнемі өз машығын жетілдіріп, жаңа білім алып отыру керек болады. Бұл сындарлы мақсат тұрақты түрде дамуды және жаңа қызығушылық іздеуді басшылыққа ала отырып, өмірге деген қарым-қатынастың ортақ бағытына айналады.

5. Жүйеден тыс білім беру алаңдары. Қашықтан және қосымша білім беру нарығы – өте қарқынды дамып келе жатқан сегмент. Мұндай алаңдар көбіне кәсіби білім беру жүйесінің құрамына кірмейді, олар өз технологиясы мен әдісін ұсынып, өзінше тіршілік етеді. Себебі, бұл – коммерциялық бағыт, олар түлегі жұмыспен қамтылу үшін бірінші кезекте тәжірибелік пайдаға сүйенеді. Бір жағынан, олар дәстүрлі ЖОО мен колледжге бәсекелес, бірақ сөйте тұра білім берудің жекелеген сұрағын шешу үшін қаржылық көрсеткіш (бенчмарк) бола алады.

6. Қызмет саласын ауыстыру. Жасанды интеллектіні енгізудің арқасында, алдағы 15 жылда дамыған елдерде жұмыс күшінің қабілеті 40%-ға дейін көтеріледі деп күтілуде (WEF «These are the countries where AI is aiding productivity the most» материалы бойынша). Coursera ұсынған соңғы зерттеу нәтижесіне сүйенсек, 2030 жылға қарай әлемнің ең ірі сегіз экономикасында шамамен 100 млн жұмысшыға немесе шамамен әрбір 16-шы жұмыскерге мамандығын ауыстыруға тура келеді. Бұл жағдайда білім беру саласы кәсіби қайта бағдарлауды жылдам жүзеге асыруға жол ашып, түрлі жастағы, әсіресе, егде адамдарға жылдам курстар ұсынып, сонымен қатар алдағы 5-10 жылда жоғары сұранысқа ие болатын мамандықтарды болжай білуі тиіс.

7. Демографиядағы өзгерістер. 2050 жылға қарай бала туу қарқынының бәсеңдеуі аясында, ғаламшарымыздағы әр алтыншы адам 65 және 19 жастан жоғары жаста болады (World Population Ageing, UN Department of Economic and Social Affairs, 2019). Сонымен қатар әлем бойынша 15-24 жастағы жастардың да саны өсіп, 2065 жылға қарай 1,4 млрд адамға жетеді (United Nations, The global youth population). Бұл еңбек нарығында қосымша ауыртпалық тудырады: 25 жастан жоғары адамдарға қарағанда, одан жас адамдар арасындағы жұмыссыздық ықтималдығы үш есе жоғары.

8. Z буынының жаңа құндылығы. Олар жұмыс кестесінің икемді болғанын қалайды, тіпті, барынша ыңғайлы кесте жағдайында жалақыларының төмен болғанына да келіседі. Оларға жұмыс пен жеке өмірлерінің арасында тепе-теңдік ұстаған өте маңызды, ал кәсіби мансап аса маңызды емес. Сонымен қатар олар уақыттың басым бөлігін білім алуға жұмсауға дайын, кез келген жағдайда өте икемді: яғни, қызықтырақ дүние кездессе, қызмет түрін ауыстыра салуға еш қиналмайды.

 

Осы және басқа да жаһандық трендтер, фактілер мен сын-қатерлер (климаттың өзгеруі, табиғи ресурстардың сарқылуы, биологиялық әртүрліліктің төмендеуі, қауіпсіздікке төнген қатер және т.б.) еңбек нарығына әсер етеді, тиісінше білім беруді өзгертуге мәжбүрлейді.

Еңбек нарығында кім сұранысқа ие болады?

Бизнес, халықаралық ұйымдар жаңа дағдыларға сұраныстарды, жалпы тұлғаның қасиет-сапасына деген сұраныстарды реттеуге тырысуда. Әртүрлі қасиеттерге басымдық берілуде, дегенмен бірқатар ортақ белгілері айқын байқалады.

Заман талабына сай табысты қызметкерге және азаматқа қатысты талаптар  ЮНЕСКО (UNESCO 2017) баяндамасында қарастырылған:

-                      креативтілік, коммуникация, сын тұрғысынан ойлау, проблемаларды шешу, қызығушылық, метатаным;

-                      цифрлық сауаттылық, IT-дағдылар, технологияларды қолдану дағдылары;

-                      негізгі оқу сауаттылығы, медиа, ақпараттық, қаржылық, ғылыми, математикалық сауаттылық;

-                      мәдениетаралық қарым-қатынас дағдылары, көшбасшылық дағдылар, жаһандық түсінік;

-                      бастамашылдық, дербестік, табандылық, жауапкершілік, бейімделгіштік;

-                      пәндік білім, инженерлік-инновациялық ойлау және жаратылыстану ғылымдарын түсіну.