36. Мәтінмен жұмыс 12

   Қамқа әжем. Мен өз анамнан жетім қалдым да, өз-өзімді білгелі Қамқа әжемнің қолында өстім. Қамқа әжем тура туған анамдай болды, шешемді жоқтатқан жоқ деп айтсам, мүмкін рас та болар. Бірақ туған шешенің қандай болатынын жөндеп көрмеген адам оның орнын басқан адамды кіммен теңейді? Қамқа әжем еркелетіп көрген жоқ, ең ықыласы түсіп кеткенде басымнан сипап, бауырына бір қысатын да, кейде маңдайымнан иіскеп «бара ғой, қалқам» деп қоя беретін. Сонда да, оның мені жақсы көретінін кішкентайымнан-ақ білуші едім. Бала деген сезімтал ғой, кейде үлкенді алдап кететін жерден баланы алдай алмайсың. Қамқа әжемнің сырты қанша салқын болғанымен, оның ішінде термосқа құйған суымайтын бір ыстығы барын сәби кезімнен сезсем керек. Әйтпесе осы кемпірді өгейсінген кезім болған жоқ, бірақ әжеме еркінсіп, еркелеген кезім де, әй, болмаған шығар. Қанша жақсы көрсем де өзінен кәдімгідей қаймығатынмын.

   Жалғыз мен емес, Қамқа әжемнен біздің үйдің іші түгел қаймығатын. Үйдің іші деймін-ау, бүкіл ауыл сол кісінің бетіне тура қарап келген емес. Әжем кең сүйекті, бет бітімі де кесек, ажарлы кісі. Менің бір байқағаным біздің қазақта неше түрлі, бір-біріне ұқсамайтын ұлттардың бет-бедері бар. Дариға жеңешемнің көзі нағыз кәріс тәрізді болса, биік қабақты, құс мұрын, ақсары Қамқа әжем Еуропа елінің әйелдеріне ұқсайды.

   Ірі жүзді өзінің жылитын кезі сирек, әшейінде қатқыл. Анау-мынау адамды ықтырып тастайтын тәкаппарлығы да бар. Кейде біреудің орынсыз айтылған сөзіне немесе оғаш мінезіне тіл қатып сөзін шығын қылмай-ақ, тәкаппар кескінінде мысқыл жүгіріп бір қарағанда әлгі бүлдіріп алған адам кішірейіп шөгіп қалатын. Әдетте ауылдың үлкен-кішісі болсын, әйел-еркегі болсын «алды қатты кісі» деп қаймығып, Қамқа әжемнің алдында мұнтаздай болатын.

Мәтін стилін анықтаңыз.

• Көркем әдебиет стилі

• Ауызекі сөйлеу стилі

• Ғылыми стиль

• Публицистикалық стиль

   Қамқа әжем. Мен өз анамнан жетім қалдым да, өз-өзімді білгелі Қамқа әжемнің қолында өстім. Қамқа әжем тура туған анамдай болды, шешемді жоқтатқан жоқ деп айтсам, мүмкін рас та болар. Бірақ туған шешенің қандай болатынын жөндеп көрмеген адам оның орнын басқан адамды кіммен теңейді? Қамқа әжем еркелетіп көрген жоқ, ең ықыласы түсіп кеткенде басымнан сипап, бауырына бір қысатын да, кейде маңдайымнан иіскеп «бара ғой, қалқам» деп қоя беретін. Сонда да, оның мені жақсы көретінін кішкентайымнан-ақ білуші едім. Бала деген сезімтал ғой, кейде үлкенді алдап кететін жерден баланы алдай алмайсың. Қамқа әжемнің сырты қанша салқын болғанымен, оның ішінде термосқа құйған суымайтын бір ыстығы барын сәби кезімнен сезсем керек. Әйтпесе осы кемпірді өгейсінген кезім болған жоқ, бірақ әжеме еркінсіп, еркелеген кезім де, әй, болмаған шығар. Қанша жақсы көрсем де өзінен кәдімгідей қаймығатынмын.

   Жалғыз мен емес, Қамқа әжемнен біздің үйдің іші түгел қаймығатын. Үйдің іші деймін-ау, бүкіл ауыл сол кісінің бетіне тура қарап келген емес. Әжем кең сүйекті, бет бітімі де кесек, ажарлы кісі. Менің бір байқағаным біздің қазақта неше түрлі, бір-біріне ұқсамайтын ұлттардың бет-бедері бар. Дариға жеңешемнің көзі нағыз кәріс тәрізді болса, биік қабақты, құс мұрын, ақсары Қамқа әжем Еуропа елінің әйелдеріне ұқсайды.

   Ірі жүзді өзінің жылитын кезі сирек, әшейінде қатқыл. Анау-мынау адамды ықтырып тастайтын тәкаппарлығы да бар. Кейде біреудің орынсыз айтылған сөзіне немесе оғаш мінезіне тіл қатып сөзін шығын қылмай-ақ, тәкаппар кескінінде мысқыл жүгіріп бір қарағанда әлгі бүлдіріп алған адам кішірейіп шөгіп қалатын. Әдетте ауылдың үлкен-кішісі болсын, әйел-еркегі болсын «алды қатты кісі» деп қаймығып, Қамқа әжемнің алдында мұнтаздай болатын.

Мәтіннің бірінші азат жолы қандай түрде жазылған?

• Суреттеу

• Пайымдау

• Сипаттау

• Әңгімелеу

«Кейде біреудің орынсыз айтылған сөзіне немесе оғаш мінезіне тіл қатып сөзін шығын қылмай-ақ, тәкаппар кескінінде мысқыл жүгіріп бір қарағанда әлгі бүлдіріп алған адам кішірейіп шөгіп қалатын» деген автор сөзінің мақсаты қандай?

• Әжесінің өркөкіректігін көрсету

• Әжесінің шайпау мінезін көрсету

• Әже мінезінің қаталдығын көрсету

• Әжесінің тілі өткі

   Бір кісі және баласы орманда серуендеп жүріп баласы шалынып құлап түседі. Ауырған жері жанына батқандықтан «Ах!» деп айқайлап жібереді. Жандарындағы таудан «Ах!» деген дауыс естілгенде бала таңқалады. Ешнәрсені түсінбеген бала «Сен кімсің?» деп айқайлайды. Алған жауабы тағы да «Сен кімсің?» болып келеді. Бұл жауапқа ашуланып «Сен қорқақсың!» деп айқайлайды. Таудан келген дауыс «Сен қорқақсың!» деп жауап береді. Бала әкесіне бұрылып сұрайды: «Әке, не болып жатыр?». Әкесі: «Балам, тыңда және үйрен!» деп тауға қарап: «Мен саған қайран қалдым!» деп айқайлайды. Әкесі қайтадан айқайлайды: «Сен өте әдемісің!». Жауап тағы «Сен өте әдемісің!» болып келеді. Бала қатты таң қалады, бірақ әлі не болғанын түсінбейді.

   Әкесі оған түсіндіріп береді. Адамдар бұны жаңғырық деп атайды, бірақ негізінде бұл – өмір. Өмір әрқашан сенің бергендеріңді өзіңе қайтарады. Өмір – жасалған мәмілеміздің айнасы. Өзіңді жақсы көргізгің келсе, алдымен өзің жақсы көр! Саған жақсы мәміледе болуын қаласаң, өзің басқалармен жақсы қарым-қатынаста бол! Адамдардан құрмет көргің келсе, адамдарды құрметте! Адамдардың сабырлы болуын қаласаң, сен де сабырлы болуды үйрен! Бұл қағида өмірдің барлық кезеңі үшін бірдей. Өмір – кездейсоқтық нәрсе емес, жасалған әрекеттеріміздің айнадан кері шағылысуы.

Мәтінге қай тақырып сәйкес келеді?

• Жақсы сөз - жарым ырыс

• Әке өкініші

• Өмірдің жаңғырығы

• Баланың қорқынышы

   Бір кісі және баласы орманда серуендеп жүріп баласы шалынып құлап түседі. Ауырған жері жанына батқандықтан «Ах!» деп айқайлап жібереді. Жандарындағы таудан «Ах!» деген дауыс естілгенде бала таңқалады. Ешнәрсені түсінбеген бала «Сен кімсің?» деп айқайлайды. Алған жауабы тағы да «Сен кімсің?» болып келеді. Бұл жауапқа ашуланып «Сен қорқақсың!» деп айқайлайды. Таудан келген дауыс «Сен қорқақсың!» деп жауап береді. Бала әкесіне бұрылып сұрайды: «Әке, не болып жатыр?». Әкесі: «Балам, тыңда және үйрен!» деп тауға қарап: «Мен саған қайран қалдым!» деп айқайлайды. Әкесі қайтадан айқайлайды: «Сен өте әдемісің!». Жауап тағы «Сен өте әдемісің!» болып келеді. Бала қатты таң қалады, бірақ әлі не болғанын түсінбейді.

   Әкесі оған түсіндіріп береді. Адамдар бұны жаңғырық деп атайды, бірақ негізінде бұл – өмір. Өмір әрқашан сенің бергендеріңді өзіңе қайтарады. Өмір – жасалған мәмілеміздің айнасы. Өзіңді жақсы көргізгің келсе, алдымен өзің жақсы көр! Саған жақсы мәміледе болуын қаласаң, өзің басқалармен жақсы қарым-қатынаста бол! Адамдардан құрмет көргің келсе, адамдарды құрметте! Адамдардың сабырлы болуын қаласаң, сен де сабырлы болуды үйрен! Бұл қағида өмірдің барлық кезеңі үшін бірдей. Өмір – кездейсоқтық нәрсе емес, жасалған әрекеттеріміздің айнадан кері шағылысуы.

Қорытынды бөлімінің кіріспе бөлімге қатысы қандай?

• Салыстырады

• Сипаттайды

• Әңгімелейді

• Пайымдайды

   Бір кісі және баласы орманда серуендеп жүріп баласы шалынып құлап түседі. Ауырған жері жанына батқандықтан «Ах!» деп айқайлап жібереді. Жандарындағы таудан «Ах!» деген дауыс естілгенде бала таңқалады. Ешнәрсені түсінбеген бала «Сен кімсің?» деп айқайлайды. Алған жауабы тағы да «Сен кімсің?» болып келеді. Бұл жауапқа ашуланып «Сен қорқақсың!» деп айқайлайды. Таудан келген дауыс «Сен қорқақсың!» деп жауап береді. Бала әкесіне бұрылып сұрайды: «Әке, не болып жатыр?». Әкесі: «Балам, тыңда және үйрен!» деп тауға қарап: «Мен саған қайран қалдым!» деп айқайлайды. Әкесі қайтадан айқайлайды: «Сен өте әдемісің!». Жауап тағы «Сен өте әдемісің!» болып келеді. Бала қатты таң қалады, бірақ әлі не болғанын түсінбейді.

   Әкесі оған түсіндіріп береді. Адамдар бұны жаңғырық деп атайды, бірақ негізінде бұл – өмір. Өмір әрқашан сенің бергендеріңді өзіңе қайтарады. Өмір – жасалған мәмілеміздің айнасы. Өзіңді жақсы көргізгің келсе, алдымен өзің жақсы көр! Саған жақсы мәміледе болуын қаласаң, өзің басқалармен жақсы қарым-қатынаста бол! Адамдардан құрмет көргің келсе, адамдарды құрметте! Адамдардың сабырлы болуын қаласаң, сен де сабырлы болуды үйрен! Бұл қағида өмірдің барлық кезеңі үшін бірдей. Өмір – кездейсоқтық нәрсе емес, жасалған әрекеттеріміздің айнадан кері шағылысуы.

«Мен саған қайран қаламын!», «Сен өте әдемісің!» деген әке сөзінің астары қандай?

• Өзін ерекше етіп көрсету

• Балаға сенімсіздік таныту

• Баланың кінәсін мойындату

• Баланы жақсы ойға жетелеу

   Біздің ауыл Іле өзенінің арнасына жақын орналасқан. Мұнда қыс қытымыр болғанымен, жазы жайсаң. Әр үйдің ауласында бау-бақшасы бар. Онда алуан жеміс ағаштары: алма, өрік, жиде өсіріледі. Әсіресе, баған Алмабай атайдың бағы өте көрікті, ағашы қалың, көлеңкесі қою болғандықтан, күннің көзі өтпейді. Шие ағаштары мен қарақаттарының арасынан жол тауып өтудің өзі бір тауқымет.

   Жердің беті жасыл желекке бөленгенде, мұндағы бауларды бұлбұл мекендейді де, түнге қарай тыным таппай құбылта сайрайды. Ауыл бұлбұл әніне ұйып қалады. Тыңдаған сайын тыңдағың келеді.

   Өз ауласындағы бақтың арасынан бұлбұл әнін естіген Есен бұталарды аралап, оны ұстап алмақ болып іздей бастады. Сыбырдан шошынған бұлбұл сайрауын тыя қойды. Ештеңе таба алмаған Есеннің ұзағаны сол еді, бұлбұл қайта сайрап қоя берді. Есен тағы бұталарды аралап әуреге түсті. Бұлбұл да тым-тырыс.

   Есен бірнеше күн күтті. Ешбір дыбыс естілмеді. Мұнысы несі? Басқа бақтардың бәрінде бұлбұл сайрап тұр. Тағаты таусылған Есен жолдасы Сәлімге барды. Сәлім – Алмабай атайдың немересі. Ол бақшаның ішіндегі бүлдіргенді суарып жүр екен. Есен кіре бергенде, жап-жақын жерден бұлбұлдың сыздаған әні естілді.

   Есен айқайлап жіберді:

– Әне, бұлбұл!

– Айқайлама, – деді Сәлім бәсең дауыспен.

Есеннен сабыр кеткен.

– Жүр, ұстап алайықшы!

– Жоқ, болмайды...

– Неге?

– Ұстағанды бұлбұл ұнатпайды, тұтқындықты азап көреді. Ән салмай қояды. Бұлбұл еркін жүруі тиіс. Өзіне нұқсан келтірмейтін, ешкім қорқытып үркітпейтін кең, тыныш жерде ғана қамсыз өмір сүреді. Еркін сайрайды.

   Есен ойланып қалды: «Бақшамдағы мен үркіткен бұлбұл осында қоныстанды ма екен?»

   Бұлбұл тынымсыз сайрады. Өзін мәпелеп, қорғаған балаға алғысын жаудырып тұрған секілді.

Есен неге ойланып қалды?

• Сәлімге ренжігендіктен

• Қателігін түсінгендіктен

• Асыраған бұлбұлдарын қимағандықтан

• Бұлбұлға ренжігендіктен

   Біздің ауыл Іле өзенінің арнасына жақын орналасқан. Мұнда қыс қытымыр болғанымен, жазы жайсаң. Әр үйдің ауласында бау-бақшасы бар. Онда алуан жеміс ағаштары: алма, өрік, жиде өсіріледі. Әсіресе, баған Алмабай атайдың бағы өте көрікті, ағашы қалың, көлеңкесі қою болғандықтан, күннің көзі өтпейді. Шие ағаштары мен қарақаттарының арасынан жол тауып өтудің өзі бір тауқымет.

   Жердің беті жасыл желекке бөленгенде, мұндағы бауларды бұлбұл мекендейді де, түнге қарай тыным таппай құбылта сайрайды. Ауыл бұлбұл әніне ұйып қалады. Тыңдаған сайын тыңдағың келеді.

   Өз ауласындағы бақтың арасынан бұлбұл әнін естіген Есен бұталарды аралап, оны ұстап алмақ болып іздей бастады. Сыбырдан шошынған бұлбұл сайрауын тыя қойды. Ештеңе таба алмаған Есеннің ұзағаны сол еді, бұлбұл қайта сайрап қоя берді. Есен тағы бұталарды аралап әуреге түсті. Бұлбұл да тым-тырыс.

   Есен бірнеше күн күтті. Ешбір дыбыс естілмеді. Мұнысы несі? Басқа бақтардың бәрінде бұлбұл сайрап тұр. Тағаты таусылған Есен жолдасы Сәлімге барды. Сәлім – Алмабай атайдың немересі. Ол бақшаның ішіндегі бүлдіргенді суарып жүр екен. Есен кіре бергенде, жап-жақын жерден бұлбұлдың сыздаған әні естілді.

   Есен айқайлап жіберді:

– Әне, бұлбұл!

– Айқайлама, – деді Сәлім бәсең дауыспен.

Есеннен сабыр кеткен.

– Жүр, ұстап алайықшы!

– Жоқ, болмайды...

– Неге?

– Ұстағанды бұлбұл ұнатпайды, тұтқындықты азап көреді. Ән салмай қояды. Бұлбұл еркін жүруі тиіс. Өзіне нұқсан келтірмейтін, ешкім қорқытып үркітпейтін кең, тыныш жерде ғана қамсыз өмір сүреді. Еркін сайрайды.

   Есен ойланып қалды: «Бақшамдағы мен үркіткен бұлбұл осында қоныстанды ма екен?»

   Бұлбұл тынымсыз сайрады. Өзін мәпелеп, қорғаған балаға алғысын жаудырып тұрған секілді.

Мәтін мазмұны бойынша құс нені ұнатады?

• Қараңғылықты

• Бостандықты

• Бақшаны

• Шулы аймақты

   Біздің ауыл Іле өзенінің арнасына жақын орналасқан. Мұнда қыс қытымыр болғанымен, жазы жайсаң. Әр үйдің ауласында бау-бақшасы бар. Онда алуан жеміс ағаштары: алма, өрік, жиде өсіріледі. Әсіресе, баған Алмабай атайдың бағы өте көрікті, ағашы қалың, көлеңкесі қою болғандықтан, күннің көзі өтпейді. Шие ағаштары мен қарақаттарының арасынан жол тауып өтудің өзі бір тауқымет.

   Жердің беті жасыл желекке бөленгенде, мұндағы бауларды бұлбұл мекендейді де, түнге қарай тыным таппай құбылта сайрайды. Ауыл бұлбұл әніне ұйып қалады. Тыңдаған сайын тыңдағың келеді.

   Өз ауласындағы бақтың арасынан бұлбұл әнін естіген Есен бұталарды аралап, оны ұстап алмақ болып іздей бастады. Сыбырдан шошынған бұлбұл сайрауын тыя қойды. Ештеңе таба алмаған Есеннің ұзағаны сол еді, бұлбұл қайта сайрап қоя берді. Есен тағы бұталарды аралап әуреге түсті. Бұлбұл да тым-тырыс.

   Есен бірнеше күн күтті. Ешбір дыбыс естілмеді. Мұнысы несі? Басқа бақтардың бәрінде бұлбұл сайрап тұр. Тағаты таусылған Есен жолдасы Сәлімге барды. Сәлім – Алмабай атайдың немересі. Ол бақшаның ішіндегі бүлдіргенді суарып жүр екен. Есен кіре бергенде, жап-жақын жерден бұлбұлдың сыздаған әні естілді.

   Есен айқайлап жіберді:

– Әне, бұлбұл!

– Айқайлама, – деді Сәлім бәсең дауыспен.

Есеннен сабыр кеткен.

– Жүр, ұстап алайықшы!

– Жоқ, болмайды...

– Неге?

– Ұстағанды бұлбұл ұнатпайды, тұтқындықты азап көреді. Ән салмай қояды. Бұлбұл еркін жүруі тиіс. Өзіне нұқсан келтірмейтін, ешкім қорқытып үркітпейтін кең, тыныш жерде ғана қамсыз өмір сүреді. Еркін сайрайды.

   Есен ойланып қалды: «Бақшамдағы мен үркіткен бұлбұл осында қоныстанды ма екен?»

   Бұлбұл тынымсыз сайрады. Өзін мәпелеп, қорғаған балаға алғысын жаудырып тұрған секілді.

Неліктен Сәлім Есеннің айқайламауын өтінді?

• Бұлбұлдардың әнін естігісі келгендіктен

• Жұмысына бөгет жасағандықтан

• Бұлбұлдарды шошытқысы келмегендіктен

• Есенмен дос болғысы келмегендіктен

   Біздің ауыл Іле өзенінің арнасына жақын орналасқан. Мұнда қыс қытымыр болғанымен, жазы жайсаң. Әр үйдің ауласында бау-бақшасы бар. Онда алуан жеміс ағаштары: алма, өрік, жиде өсіріледі. Әсіресе, баған Алмабай атайдың бағы өте көрікті, ағашы қалың, көлеңкесі қою болғандықтан, күннің көзі өтпейді. Шие ағаштары мен қарақаттарының арасынан жол тауып өтудің өзі бір тауқымет.

   Жердің беті жасыл желекке бөленгенде, мұндағы бауларды бұлбұл мекендейді де, түнге қарай тыным таппай құбылта сайрайды. Ауыл бұлбұл әніне ұйып қалады. Тыңдаған сайын тыңдағың келеді.

   Өз ауласындағы бақтың арасынан бұлбұл әнін естіген Есен бұталарды аралап, оны ұстап алмақ болып іздей бастады. Сыбырдан шошынған бұлбұл сайрауын тыя қойды. Ештеңе таба алмаған Есеннің ұзағаны сол еді, бұлбұл қайта сайрап қоя берді. Есен тағы бұталарды аралап әуреге түсті. Бұлбұл да тым-тырыс.

   Есен бірнеше күн күтті. Ешбір дыбыс естілмеді. Мұнысы несі? Басқа бақтардың бәрінде бұлбұл сайрап тұр. Тағаты таусылған Есен жолдасы Сәлімге барды. Сәлім – Алмабай атайдың немересі. Ол бақшаның ішіндегі бүлдіргенді суарып жүр екен. Есен кіре бергенде, жап-жақын жерден бұлбұлдың сыздаған әні естілді.

   Есен айқайлап жіберді:

– Әне, бұлбұл!

– Айқайлама, – деді Сәлім бәсең дауыспен.

Есеннен сабыр кеткен.

– Жүр, ұстап алайықшы!

– Жоқ, болмайды...

– Неге?

– Ұстағанды бұлбұл ұнатпайды, тұтқындықты азап көреді. Ән салмай қояды. Бұлбұл еркін жүруі тиіс. Өзіне нұқсан келтірмейтін, ешкім қорқытып үркітпейтін кең, тыныш жерде ғана қамсыз өмір сүреді. Еркін сайрайды.

   Есен ойланып қалды: «Бақшамдағы мен үркіткен бұлбұл осында қоныстанды ма екен?»

   Бұлбұл тынымсыз сайрады. Өзін мәпелеп, қорғаған балаға алғысын жаудырып тұрған секілді.

Есеннің ауласындағы бұлбұлдар неге сайрамады?

• Есенді ұнатпағандықтан

• Тыныштығы бұзылғандықтан

• Маңайындағы құстар сайрамағандықтан

• Ағаштары аз болғандықтан