Мәтін талдау 5,6,11

Кез келген халық – мәңгі әрі өзінің ұлы ұлдарымен және қыздарымен даңқты. Олар кейінгі ұрпақтарының рухани, ғылыми мұрасында, тарих беттерінде өшпес із қалдырады. Қазақ елінің осындай ұлдарының бірі – Бейбарыс Сұлтан (араб еңбектерінде Байбарс). Дешті Қыпшақ даласын моңғолдар басып алғаннан кейін Бейбарысты 800 дихрамға сатып жібереді. Он жасар ұл бала өзінің алғашқы ұстазы, тәлімгері және әміршісі болған Бұндықдәрі саудагердің құлы ретінде Египетке келеді.

Араб әлемінде Бейбарыс Сұлтан туралы ғылыми және әдеби еңбектер мен аңыздар көп, бірақ оның балалық шағы туралы мәліметтер аз. Түрлі елдердің ғалымдар тарихи деректерге сүйене отырып, ата-бабаларын Каспий маңындағы аймақтарға таралып кеткен Беріш тегіне жатқызады. Тарихи құжаттарда оның толық аты – Сұлтан Рукн-Ад- Дин Аз-Захир Байбарс аль-Бұндықдәрі ас-Салиха Ан-Наджми Ат-Түркі (кейбір деректерде әл-Қыпшақ). Мамандардың түсіндірмелері бойынша, бұл шамамен: Бұндұқтар тегінің тәрбиеленушілері, исламның жақын тірегі Бейбарыс Сұлтан түріктен шыққан, Салиха мен Наджми сұлтандардың қолбасшысы деп аударылады.

Бұндұқдәрі құл баланы әскери өнерді үйренуге береді. Бейбарыс Египет билеушісі Сұлтан Салиханың қайсар жауынгері болады, соңында таққа отырып, 17 жасында ел басқарады. Египет мемлекетінде оған дейінгі болған әмірлерден ерекшелігі – араб әлемінде Бейбарыс Сұлтанның Египет мемлекеттілігінің негізін қалаушы ретінде саналуы.

Бейбарыс Сұлтан тақырыбы қазақстандық жазушылар мен зерттеушілерді бұрыннан қызықтырып келеді.

Белгілі қазақ жазушысы Сәуірбек Бақбергенов «Айтаңсық» (Бейбарыстың кіші қарындасының аты) әңгімесін, Морис Симашко «Ешман» повесін, Қойшығара Салғарин, Тұрсын Жұртбаев және басқа да шығыстанушылар зерттеу жұмыстарын жазды, белгілі ақын Аманқос Ершуов «Бейбарыс» поэмасын жазды.

Араб әлеміндегі Бейбарыс Сұлтанның басқа әмірлерден ерекшелігі?

• 17 жасында ел басқаруында

• Бейбарыс Сұлтанның Египет мемлекетінің негізін қалаушы болып саналуында

• Тегі түркілерден болуында

• Алғашқы ұстазы Бұндұқдәрі саудагердің шәкірті болуында

Қажымұқан жас кезінен күшті болған. Бала кезінде жалшылықта жүрген. Оның күшіне ел таң қалады екен.

Қыстың қақаған шағында бала жігіт отынға барыпты. Шанаға жеккен аты қарға омбылап, мұзға тайғанақтап, мертігіп қалыпты. Мертіккен атты шанаға көтеріп салыпты да, аттың қамытын мойнына іліп, шананы ауылға өзі сүйреп келіпті. Содан бастап оның атағы елге жайылыпты.

Атақты палуан Франция, Германия, Қытай, Түркия, Польша елдеріне барып, өнер көрсеткен.

Қажымұқан өмірінің соңғы жылдарын Шымкент облысында өткізді. Осы күнгі Бөген ауданы оның қартайған кездегі құтты мекені болды. Қайда жүрсе де елдің құрметіне бөленген адам әрқашан бақытты.

Мәтінге лайық тақырып:

• Жеңіске жету

• Құтты мекен

• Жеңіс жолында

• Күш атасы

Кез келген халық – мәңгі әрі өзінің ұлы ұлдарымен және қыздарымен даңқты. Олар кейінгі ұрпақтарының рухани, ғылыми мұрасында, тарих беттерінде өшпес із қалдырады. Қазақ елінің осындай ұлдарының бірі – Бейбарыс Сұлтан (араб еңбектерінде Байбарс). Дешті Қыпшақ даласын моңғолдар басып алғаннан кейін Бейбарысты 800 дихрамға сатып жібереді. Он жасар ұл бала өзінің алғашқы ұстазы, тәлімгері және әміршісі болған Бұндықдәрі саудагердің құлы ретінде Египетке келеді.

Араб әлемінде Бейбарыс Сұлтан туралы ғылыми және әдеби еңбектер мен аңыздар көп, бірақ оның балалық шағы туралы мәліметтер аз. Түрлі елдердің ғалымдар тарихи деректерге сүйене отырып, ата-бабаларын Каспий маңындағы аймақтарға таралып кеткен Беріш тегіне жатқызады. Тарихи құжаттарда оның толық аты – Сұлтан Рукн-Ад- Дин Аз-Захир Байбарс аль-Бұндықдәрі ас-Салиха Ан-Наджми Ат-Түркі (кейбір деректерде әл-Қыпшақ). Мамандардың түсіндірмелері бойынша, бұл шамамен: Бұндұқтар тегінің тәрбиеленушілері, исламның жақын тірегі Бейбарыс Сұлтан түріктен шыққан, Салиха мен Наджми сұлтандардың қолбасшысы деп аударылады.

Бұндұқдәрі құл баланы әскери өнерді үйренуге береді. Бейбарыс Египет билеушісі Сұлтан Салиханың қайсар жауынгері болады, соңында таққа отырып, 17 жасында ел басқарады. Египет мемлекетінде оған дейінгі болған әмірлерден ерекшелігі – араб әлемінде Бейбарыс Сұлтанның Египет мемлекеттілігінің негізін қалаушы ретінде саналуы.

Бейбарыс Сұлтан тақырыбы қазақстандық жазушылар мен зерттеушілерді бұрыннан қызықтырып келеді.

Белгілі қазақ жазушысы Сәуірбек Бақбергенов «Айтаңсық» (Бейбарыстың кіші қарындасының аты) әңгімесін, Морис Симашко «Ешман» повесін, Қойшығара Салғарин, Тұрсын Жұртбаев және басқа да шығыстанушылар зерттеу жұмыстарын жазды, белгілі ақын Аманқос Ершуов «Бейбарыс» поэмасын жазды.

Сәуірбек Бақбергеновтың «Айтаңсық» әңгімесі атауының Бейбарыс Сұлтанға қатысы?

• Бейбарыс Сұлтанның кіші қарындасының аты

• Бейбарыс Сұлтанның туған жерінің атауы

• Бейбарыс Сұлтанның жарының есімі

• Еш қатысы жоқ

Қажымұқан жас кезінен күшті болған. Бала кезінде жалшылықта жүрген. Оның күшіне ел таң қалады екен.

Қыстың қақаған шағында бала жігіт отынға барыпты. Шанаға жеккен аты қарға омбылап, мұзға тайғанақтап, мертігіп қалыпты. Мертіккен атты шанаға көтеріп салыпты да, аттың қамытын мойнына іліп, шананы ауылға өзі сүйреп келіпті. Содан бастап оның атағы елге жайылыпты.

Атақты палуан Франция, Германия, Қытай, Түркия, Польша елдеріне барып, өнер көрсеткен.

Қажымұқан өмірінің соңғы жылдарын Шымкент облысында өткізді. Осы күнгі Бөген ауданы оның қартайған кездегі құтты мекені болды. Қайда жүрсе де елдің құрметіне бөленген адам әрқашан бақытты.

Ауыл адамдарын таңғалдырған Қажымұқанның іс-әрекеті:

• Халықаралық күресте жеңуі

• Қақаған аязда орманға баруы

• Атты шанаға өңгеріп алып келуі

• Шет елдерге шығуы

Музыка аспаптарында орындалатын шығармаларды аспаптық музыка деп атайды. Қазақтың домбыра, қобыз, сыбызғы, шертер сияқты ұлттық музыкалық аспаптарында орындалатын әуен-саз күй деп аталады. Бізге жеткен ең көне күйлер – күй атасы Қорқыттың шығармалары. Күй – бағдарлы мазмұны бар, көркемдігі жоғары аспаптық жанр. Онда табиғат құбылыстары («Алатау», «Саржайлау», «Көбік шашқан»), тарихи оқиғалар («Ел айырылған», «Жеңіс»), халық мерекелері («Тойбастар», «Балбырауын»), жан-жануарлар («Аққу», «Қоңыр қаз», «Көкала ат»), аңыз-ертегілер («Мұңлық-Зарлық», «Қос мүйізді Ескендір»), жеке адамдар («Байжұма», «Абыл»), адам сезімдері («Қуаныш», «Сағыныш»), т.б. түрлі оқиғалар мен құбылыстар суреттеледі. Күйлер тақырыбы мен мазмұнына қарай аңыз-күйлер, тартыс күйлер, тарихи күйлер, арнау күйлер, лирикалық күйлер, психологиялық күйлер болып жіктеледі.

Қазақтың аспаптық музыкасы ХVІІІ ғасырдың соңында жоғары деңгейге көтерілді. Бұл кезде Байжұма, Баламайсан, Есжан, Байжігіт, Ұзақ, Боғда, Махамбет сияқты күйшілердің атағы халыққа кеңінен мәлім болды. ХІХ ғасырда ежелгі күйшілік өнердің одан әрі өрістеп дамуына Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Тоқа, Абыл, Есір, Ықылас, Байсерке, Қазанғап, Сейтек, Дина, Сүгір сияқты күйшілік өнердегі ірі тұлғалар елеулі үлес қосты.

Домбыра күйлері орындалу мәндері мен құрылымдылық ерекшеліктеріне қарай төкпе және шертпе деп аталатын екі үлкен түрге бөлінеді. Төкпе күйлер тұрақты екпін мен өлшемде, оң қолдың тұтас сілтенуімен орындалады. Ал шертпе күйлер көбінесе жалғыз дауысты болып, оң қол саусақтарының ұшымен орындалады. Ежелгі түркі тектес халықтарда қобыз күйлері жыраулар өнерінен бастау алады. Бұл өнерді дамытуға Кетбұға, Кербала, Айрауық, Көккесене, Ықылас және Жаппас Қаламбаев, Дәулет Мықтыбаев сынды ұлы күйшілер зор үлес қосқан.

Мәтін мазмұнының реттілігін анықтаңыз.

1. Домбыра күйлерінің құрылымдың ерекшеліктері

2. Күйлердің тақырыптары

3. Күйдің өрістеп дамуы

4. Күйдің жоғары деңгейге көтерілу кезі

5. Күй – аспаптық жанр

• 5, 2, 4, 3, 1

• 1, 5, 2, 4, 3

• 4, 3, 1, 5, 2

• 2, 4, 3, 1, 5

Қара раушан – мұң мен құпияның нышаны...

Гүлдің алуан түрін кез келген гүл дүкенінен тауып алуға болады. Онда не жоқ десеңізші? Әртүрлі герберлер, нәзік түймедақтар, сүйкімді хризантемалар және әрине, көз тартатын раушандар! Нәзік жандылар қауымының жүректерін жаулауға арналған осы бір гүлдің де бірнеше түрі бар: қызыл, ақ, алқызыл, сары, көгілдір және қара раушан. Бойжеткен секілді әдемі...

Түндей қара... Халфетти (Halfetі) аталатын түрік раушаны – өте сирек өсетін өсімдік, тіпті әлемде жалғыз десе де болады. Қара түске теліп қоя салсақ та, оның түсі нағыз қара емес. Раушанның түсі шын мәнінде қара қызыл болып келеді екен.

Жалпы табиғатта қара түсті раушан бола ма деген сұраққа үзілді-кесілді: «Жоқ!» деп жауап беру керек. Бірнеше жыл бойы селекционерлер қауымы қара түсті раушанды алуға тырысқанымен, нәтижесіз болып келеді. Күлкіңіз келді ме, себебі, сіз бірнеше фильмнен, суреттерден, тіпті гүл дүкендерінен қара түсті раушанды көрген едіңіз. Алайда, анықтап қарайтын болсаңыз, олардың түсінің қара емес екендігін байқайсыз... Қалай болғанымен, Халфетиді қара раушан деп атау қалыптасқан. Халфетти раушаны табиғатта өте сирек кездеседі және 2-ден 5 метрге дейін өседі. Пішіні қарапайым раушандардан ерекшеленбегенімен, түсі жасанды бояуға ұқсап тұрады.

Раушандар көбіне сиқыршылар туралы немесе үрейлі фильмдерге пайдаланылып жатады. Дегенмен, қара раушандардың басқа бір құпия сұлулығы мен тартымдылығы бар екендігін мойындау керек.

Ерекшелігі – Халфетти гүлі тек қана жаз айында және түріктердің Альфетти аталатын ауылында өседі. Жер қыртысының әмбебаптығы мен Ефрат өзенімен өтіп келетін жер асты суларының әсерінен осындай түске ие болып отыр. Көктем айларында ашық қара болса, жаз айларында одан сайын қаныға түседі.

Жергілікті тұрғындар өз жерлерінде өсетін қара раушанды мақтан тұтады және оны мұңның, құпияның, үміттің, құмарлықтың, жағымсыз хабарлардың нышаны ретінде таниды.

Өкінішке орай, қара раушандар жоғалып бара жатқан өсімдіктер қатарына жатады. Ауыл тұрғындары жерлерін жиі ауыстыратындықтан, бүгінде гүлді табу қиынға соғады.

Халфетти аталатын түрік раушаны?

• Қара түсті өсімдік

• Өте сирек кездесетін өсімдік

• Жасанды өсімдік

• Ыстыққа төзімсіз өсімдік

Қара раушан – мұң мен құпияның нышаны...

Гүлдің алуан түрін кез келген гүл дүкенінен тауып алуға болады. Онда не жоқ десеңізші? Әртүрлі герберлер, нәзік түймедақтар, сүйкімді хризантемалар және әрине, көз тартатын раушандар! Нәзік жандылар қауымының жүректерін жаулауға арналған осы бір гүлдің де бірнеше түрі бар: қызыл, ақ, алқызыл, сары, көгілдір және қара раушан. Бойжеткен секілді әдемі...

Түндей қара... Халфетти (Halfetі) аталатын түрік раушаны – өте сирек өсетін өсімдік, тіпті әлемде жалғыз десе де болады. Қара түске теліп қоя салсақ та, оның түсі нағыз қара емес. Раушанның түсі шын мәнінде қара қызыл болып келеді екен.

Жалпы табиғатта қара түсті раушан бола ма деген сұраққа үзілді-кесілді: «Жоқ!» деп жауап беру керек. Бірнеше жыл бойы селекционерлер қауымы қара түсті раушанды алуға тырысқанымен, нәтижесіз болып келеді. Күлкіңіз келді ме, себебі, сіз бірнеше фильмнен, суреттерден, тіпті гүл дүкендерінен қара түсті раушанды көрген едіңіз. Алайда, анықтап қарайтын болсаңыз, олардың түсінің қара емес екендігін байқайсыз... Қалай болғанымен, Халфетиді қара раушан деп атау қалыптасқан. Халфетти раушаны табиғатта өте сирек кездеседі және 2-ден 5 метрге дейін өседі. Пішіні қарапайым раушандардан ерекшеленбегенімен, түсі жасанды бояуға ұқсап тұрады.

Раушандар көбіне сиқыршылар туралы немесе үрейлі фильмдерге пайдаланылып жатады. Дегенмен, қара раушандардың басқа бір құпия сұлулығы мен тартымдылығы бар екендігін мойындау керек.

Ерекшелігі – Халфетти гүлі тек қана жаз айында және түріктердің Альфетти аталатын ауылында өседі. Жер қыртысының әмбебаптығы мен Ефрат өзенімен өтіп келетін жер асты суларының әсерінен осындай түске ие болып отыр. Көктем айларында ашық қара болса, жаз айларында одан сайын қаныға түседі.

Жергілікті тұрғындар өз жерлерінде өсетін қара раушанды мақтан тұтады және оны мұңның, құпияның, үміттің, құмарлықтың, жағымсыз хабарлардың нышаны ретінде таниды.

Өкінішке орай, қара раушандар жоғалып бара жатқан өсімдіктер қатарына жатады. Ауыл тұрғындары жерлерін жиі ауыстыратындықтан, бүгінде гүлді табу қиынға соғады.

Қара раушанның бойындағы қарама-қайшылық?

• Сұлулық пен жағымсыздық

• Құпиялық пен сиқырлық

• Тартымдылық пен төзімділік

• Үміт пен сағыныш

1. Өзі балапан баспайтын құс – көкек. Ол жұмыртқасын басқа құстардың ұяларына салып кетеді. Көкек жұмыртқаны қай құстың ұясына салса, сол құстың жұмыртқасына ұқсатып салады.

2.Қарлығаш, қара торғайлар ұяларын үй маңынан салып, балапан шығарады. Өзіне төнетін қауіпке адамдардың арашашы болатынын білетіндей. Олардың да адал еңбегіне тигізер себі көп. Бау-бақшадан жәндіктерді теріп жеп, жеміс-жидектің мол болуына септігін тигізеді.

3. Біздің жерімізде неше түрлі құс өніп, өседі. Адам оған қамқор болуы керек. Далада, орман-тоғайда жүріп, ұясынан түсіп қалған, небір ауыр халге тап болған балапан көрсең, оған жәрдем көрсетуді есіңнен шығарма.

4. Құс – даланың, көлдің, орман-тоғай, бау-бақшаның сәні.

Құстардың адамға пайдасы туралы қай бөлімде айтылған?

• Бірінші.

• Екінші.

• Үшінші.

• Барлық.

1. Өзі балапан баспайтын құс – көкек. Ол жұмыртқасын басқа құстардың ұяларына салып кетеді. Көкек жұмыртқаны қай құстың ұясына салса, сол құстың жұмыртқасына ұқсатып салады.

2.Қарлығаш, қара торғайлар ұяларын үй маңынан салып, балапан шығарады. Өзіне төнетін қауіпке адамдардың арашашы болатынын білетіндей. Олардың да адал еңбегіне тигізер себі көп. Бау-бақшадан жәндіктерді теріп жеп, жеміс-жидектің мол болуына септігін тигізеді.

3. Біздің жерімізде неше түрлі құс өніп, өседі. Адам оған қамқор болуы керек. Далада, орман-тоғайда жүріп, ұясынан түсіп қалған, небір ауыр халге тап болған балапан көрсең, оған жәрдем көрсетуді есіңнен шығарма.

4. Құс – даланың, көлдің, орман-тоғай, бау-бақшаның сәні.

Мәтіндегі негізгі ой қандай?

• Көкектің ерекшелігін жеткізу

• Құстарға төнетін қауіпті сейілту

• Құстарға қамқор болу

• Құс түрлері туралы ақпарат беру

Шайқұмарлардың көбі сүт қосылған шайды таңдайды. Бұл жайт таңғаларлық та емес, сүт қатқан шай дәмі жұмсақ, ас қорытқанға жеңіл, қоректі сусын. Сүттің өзі де пайдалы қасиеттерімен ерекшеленеді.

Сүтте адам ағзасына қажетті ондаған пайдалы зат бар. Бірақ сүтті кеселеп іше алмайтынымыз белгілі. Бұл асқазанға ауыр. Ал шайға қосылған сүт жеңіл қабылданып, пайдалы қасиеттерін толықтай бере алады. Дәрумендер, майлар, ақуыздар жиынтығы денсаулыққа өте пайдалы болады. Тіпті ол шай құрамындағы кофеин, алкоидтардың жаман қасиеттерін баса алады. Шай мен сүттің қосындысы хош иісті, жұмсақ дәмді, пайдалы сусын берді.

Сүт қатқан қара шай жүрек-тамыр ауруларының алдын ала алады. Сүттің ең маңызды құрамдас бөлігі – кальций, ол сүйек, шаш пен тырнақты берік қылады. Сергітетін бұл сусын жалпы пайдалы екені сөзсіз.

Соңғы кезде «сүт шайдың пайдалы қасиеттерін төмендетеді» деген пікірлер туындай бастады. Зерттеулер көрсеткендей, сүт шайдың тек бірнеше қасиетін бәсеңдетеді. Ал оның қосып беретін пайдасы одан бірнеше есе көп. Диетолог мамандар күніне 3-8 шыны сүт қосылған шай ішуге кеңес береді. Әрине, сүттің ең майлы түрлерін таңдамаған дұрыс. Егер сіз арықтауды көздесеңіз, майлылығы аз сүт қосыңыз.

Мәтін мазмұнына алшақ сөйлемді анықтаңыз.

• Сүт шайдың адам ағзасына қажет қасиеттерін жойып жібереді

• Шайға қосылған сүт пайдалы қасиеттерін толықтай сақтайды

• Арықтау үшін сүттің майлы түрін қолданбаған дұрыс

• Сүтті шай жүрек-қан тамыр ауруларының алдын алады