Оқу сауаттылығы 15

1-мəтін

Шолпы

Шолпы – қыздардың бұрымға тағатын әшекейі. Шолпыны екі үзбелі етіп, күмістен соғады. Қақталған күмістен үш бұрышты немесе сопақша пішінді етіп жасалады да, ортасына асыл тас орнатылады. Төменгі үлкен тұмаршасының етегіне шынжырлап немесе үзбелеп соғып, сөлкебай тіркелген бірнеше салпыншақ тағылады. Ол баулары арқылы бұрымға қоса өріледі. Дәстүрлі қазақ қоғамында шолпының – көзді шолпы, қозалы шолпы, қоңыраулы шолпы, шынжырлы шолпы, қос үзбелі шолпы, маржанды шолпы, меруертті шолпы, ақықты шолпы, т.с.с. түрлері мен атаулары кездеседі. Ертеде ескі наным бойынша, «жарты жан шашта болады» деп түсініп, қара ниетті тылсым күштерден қорғану үшін тағып жүрген. Шолпы жас қыздардың жүрісі мен бойын тік ұстау мәнерін қалыптастырған.

1. Mәтінде аталмаған шолпы түрі

• A) Меруертті шолпы

• B) Қос үзбелі шолпы

• C) Шынжырлы шолпы

• D) Маржанды шолпы

• E) Алтын шолпы

3-мəтін

1. Біздің ата-бабаларымыздың киімдері сонау арғы заманнан таяу жылдарға дейін өзінің сәнділігі, көркемдігі және жинақы, реттілігі жағынан сондай тамаша әрі көз сүріндірерлік дәрежеде сәнді болған.

2. Тон – қазақтың ежелден келе жатқан ұлттық киімдерінің бірі. Тон көбіне кұлынның терісінен тігіледі. Қазақ даласында тонның негізгі екі үлгісі болған. Соның біріншісі тік тон деп аталады. Екінші түрі – бүрмелі немесе бүрме тон. Тік тондардың екі өңірі сондай-ақ артқы жағы күпі немесе шапан тәрізді тұтастай пішіліп алынады. Ал бүрме тондардың екі өңірі және артқы жағы бөлек пішіліп алынады. Сол секілді кеуде тұсы мен етектері де тура солай бөлек пішіліп кесіледі. Тонның бұл түрінің кеудесі мен етегін қосып тігіп алады да артынша бүріп қайта қондырады. Етек тұсы кеуде жағына қарағанда кеңдеу өлшеніп пішіледі. Мұндай тон белінен бүрме шығатындықтан, оны шеберлер «бүрме тон» деп атап кеткен. Бүрме тондар тік түріне қарағанда біршама сәнді көрінеді.

3. Тонға көбіне жұмсақ аң терісінен кейде елтірі, сеңсеңнен жаға салынады. Сол секілді етек жағы мен өңірі, жеңінің ұшы да сеңсең немесе елтірімен жұрындалады. Тон киімін әдемілеп сәндеу үшін екі өңірі мен етегі кестеленіп, жеңiне жiбек жіптер үйлестіріледі.

4. Құлын терісінен тігілген тондар «тайжақы» деп те аталады. Бір айта кетерлігі, тайжақының жүні сыртына қаратылып, керісінше тігісі ішкі жағына қаратыла тігіледі. Мұндай тон сәнді болуы үшін тонның арқа тұсы мен екі жеңінің үстінгі жағына құлынның жалы келтіріледі. Мұны көбінде балаларға арнап жасайды. Балаларға арналып тігілген тайжақыға астар салынбайды.

5. Қазақ тондарының ішіндегі ең қымбаты – қамқа тон саналады. Бұл тон түрі де екі түрлі жолмен пішіліп, тігіледі. Қамқа деп аталып жүрген бұл тон түрі көбіне жұмсақ әрі жылтыр аң терісінен тігіледі. Яғни, жылтыраған түгі сыртына қаратылып тігіледі. Қамқа тонның екінші түрі зерлі жіптерден тоқылған матадан дайындалады. Тонға қажетті зерлі жіптер үшін алтын және күміс түстер таңдалады. Қамқа тон халық арасында өте жоғары бағаланған.

8. Mәтін мазмұнына сәйкес ақпарат(-тар)

1. Қазақ даласында тонның екі үлгісі болған.

2. Балаларға арналған тайжақыға астар салынбайды.

3. Тік тондар бүрме түріне қарағанда біршама сәнді.

• A) Тек екінші

• B) Бірінші мен екінші

• C) Тек үшінші

• D) Бірінші мен үшінші

• E) Тек бірінші

3-мəтін

1. Біздің ата-бабаларымыздың киімдері сонау арғы заманнан таяу жылдарға дейін өзінің сәнділігі, көркемдігі және жинақы, реттілігі жағынан сондай тамаша әрі көз сүріндірерлік дәрежеде сәнді болған.

2. Тон – қазақтың ежелден келе жатқан ұлттық киімдерінің бірі. Тон көбіне кұлынның терісінен тігіледі. Қазақ даласында тонның негізгі екі үлгісі болған. Соның біріншісі тік тон деп аталады. Екінші түрі – бүрмелі немесе бүрме тон. Тік тондардың екі өңірі сондай-ақ артқы жағы күпі немесе шапан тәрізді тұтастай пішіліп алынады. Ал бүрме тондардың екі өңірі және артқы жағы бөлек пішіліп алынады. Сол секілді кеуде тұсы мен етектері де тура солай бөлек пішіліп кесіледі. Тонның бұл түрінің кеудесі мен етегін қосып тігіп алады да артынша бүріп қайта қондырады. Етек тұсы кеуде жағына қарағанда кеңдеу өлшеніп пішіледі. Мұндай тон белінен бүрме шығатындықтан, оны шеберлер «бүрме тон» деп атап кеткен. Бүрме тондар тік түріне қарағанда біршама сәнді көрінеді.

3. Тонға көбіне жұмсақ аң терісінен кейде елтірі, сеңсеңнен жаға салынады. Сол секілді етек жағы мен өңірі, жеңінің ұшы да сеңсең немесе елтірімен жұрындалады. Тон киімін әдемілеп сәндеу үшін екі өңірі мен етегі кестеленіп, жеңiне жiбек жіптер үйлестіріледі.

4. Құлын терісінен тігілген тондар «тайжақы» деп те аталады. Бір айта кетерлігі, тайжақының жүні сыртына қаратылып, керісінше тігісі ішкі жағына қаратыла тігіледі. Мұндай тон сәнді болуы үшін тонның арқа тұсы мен екі жеңінің үстінгі жағына құлынның жалы келтіріледі. Мұны көбінде балаларға арнап жасайды. Балаларға арналып тігілген тайжақыға астар салынбайды.

5. Қазақ тондарының ішіндегі ең қымбаты – қамқа тон саналады. Бұл тон түрі де екі түрлі жолмен пішіліп, тігіледі. Қамқа деп аталып жүрген бұл тон түрі көбіне жұмсақ әрі жылтыр аң терісінен тігіледі. Яғни, жылтыраған түгі сыртына қаратылып тігіледі. Қамқа тонның екінші түрі зерлі жіптерден тоқылған матадан дайындалады. Тонға қажетті зерлі жіптер үшін алтын және күміс түстер таңдалады. Қамқа тон халық арасында өте жоғары бағаланған.

10. 5-азатжолға сәйкес ой

• A) Тонның күнделікті киюге өте ыңғайлы киім түрі екені

• B) Қазақ халқында тонның бір ғана үлгісі болғаны

• C) Балаларға арналған тон жеңіл әрі ыңғайлы болатыны

• D) Қамқа тонның халық арасында жоғары бағалануы

• E) Бүрме тон сәнді киінуге мүмкіндік беретіні

3-мəтін

1. Біздің ата-бабаларымыздың киімдері сонау арғы заманнан таяу жылдарға дейін өзінің сәнділігі, көркемдігі және жинақы, реттілігі жағынан сондай тамаша әрі көз сүріндірерлік дәрежеде сәнді болған.

2. Тон – қазақтың ежелден келе жатқан ұлттық киімдерінің бірі. Тон көбіне кұлынның терісінен тігіледі. Қазақ даласында тонның негізгі екі үлгісі болған. Соның біріншісі тік тон деп аталады. Екінші түрі – бүрмелі немесе бүрме тон. Тік тондардың екі өңірі сондай-ақ артқы жағы күпі немесе шапан тәрізді тұтастай пішіліп алынады. Ал бүрме тондардың екі өңірі және артқы жағы бөлек пішіліп алынады. Сол секілді кеуде тұсы мен етектері де тура солай бөлек пішіліп кесіледі. Тонның бұл түрінің кеудесі мен етегін қосып тігіп алады да артынша бүріп қайта қондырады. Етек тұсы кеуде жағына қарағанда кеңдеу өлшеніп пішіледі. Мұндай тон белінен бүрме шығатындықтан, оны шеберлер «бүрме тон» деп атап кеткен. Бүрме тондар тік түріне қарағанда біршама сәнді көрінеді.

3. Тонға көбіне жұмсақ аң терісінен кейде елтірі, сеңсеңнен жаға салынады. Сол секілді етек жағы мен өңірі, жеңінің ұшы да сеңсең немесе елтірімен жұрындалады. Тон киімін әдемілеп сәндеу үшін екі өңірі мен етегі кестеленіп, жеңiне жiбек жіптер үйлестіріледі.

4. Құлын терісінен тігілген тондар «тайжақы» деп те аталады. Бір айта кетерлігі, тайжақының жүні сыртына қаратылып, керісінше тігісі ішкі жағына қаратыла тігіледі. Мұндай тон сәнді болуы үшін тонның арқа тұсы мен екі жеңінің үстінгі жағына құлынның жалы келтіріледі. Мұны көбінде балаларға арнап жасайды. Балаларға арналып тігілген тайжақыға астар салынбайды.

5. Қазақ тондарының ішіндегі ең қымбаты – қамқа тон саналады. Бұл тон түрі де екі түрлі жолмен пішіліп, тігіледі. Қамқа деп аталып жүрген бұл тон түрі көбіне жұмсақ әрі жылтыр аң терісінен тігіледі. Яғни, жылтыраған түгі сыртына қаратылып тігіледі. Қамқа тонның екінші түрі зерлі жіптерден тоқылған матадан дайындалады. Тонға қажетті зерлі жіптер үшін алтын және күміс түстер таңдалады. Қамқа тон халық арасында өте жоғары бағаланған.

11. Мәтін мазмұны бойынша тон тігуге пайдаланатын тері

• A) Сиыр

• B) Құлын

• C) Бие

• D) Ешкі

• E) Түйе

3-мəтін

1. Біздің ата-бабаларымыздың киімдері сонау арғы заманнан таяу жылдарға дейін өзінің сәнділігі, көркемдігі және жинақы, реттілігі жағынан сондай тамаша әрі көз сүріндірерлік дәрежеде сәнді болған.

2. Тон – қазақтың ежелден келе жатқан ұлттық киімдерінің бірі. Тон көбіне кұлынның терісінен тігіледі. Қазақ даласында тонның негізгі екі үлгісі болған. Соның біріншісі тік тон деп аталады. Екінші түрі – бүрмелі немесе бүрме тон. Тік тондардың екі өңірі сондай-ақ артқы жағы күпі немесе шапан тәрізді тұтастай пішіліп алынады. Ал бүрме тондардың екі өңірі және артқы жағы бөлек пішіліп алынады. Сол секілді кеуде тұсы мен етектері де тура солай бөлек пішіліп кесіледі. Тонның бұл түрінің кеудесі мен етегін қосып тігіп алады да артынша бүріп қайта қондырады. Етек тұсы кеуде жағына қарағанда кеңдеу өлшеніп пішіледі. Мұндай тон белінен бүрме шығатындықтан, оны шеберлер «бүрме тон» деп атап кеткен. Бүрме тондар тік түріне қарағанда біршама сәнді көрінеді.

3. Тонға көбіне жұмсақ аң терісінен кейде елтірі, сеңсеңнен жаға салынады. Сол секілді етек жағы мен өңірі, жеңінің ұшы да сеңсең немесе елтірімен жұрындалады. Тон киімін әдемілеп сәндеу үшін екі өңірі мен етегі кестеленіп, жеңiне жiбек жіптер үйлестіріледі.

4. Құлын терісінен тігілген тондар «тайжақы» деп те аталады. Бір айта кетерлігі, тайжақының жүні сыртына қаратылып, керісінше тігісі ішкі жағына қаратыла тігіледі. Мұндай тон сәнді болуы үшін тонның арқа тұсы мен екі жеңінің үстінгі жағына құлынның жалы келтіріледі. Мұны көбінде балаларға арнап жасайды. Балаларға арналып тігілген тайжақыға астар салынбайды.

5. Қазақ тондарының ішіндегі ең қымбаты – қамқа тон саналады. Бұл тон түрі де екі түрлі жолмен пішіліп, тігіледі. Қамқа деп аталып жүрген бұл тон түрі көбіне жұмсақ әрі жылтыр аң терісінен тігіледі. Яғни, жылтыраған түгі сыртына қаратылып тігіледі. Қамқа тонның екінші түрі зерлі жіптерден тоқылған матадан дайындалады. Тонға қажетті зерлі жіптер үшін алтын және күміс түстер таңдалады. Қамқа тон халық арасында өте жоғары бағаланған.

12. Қамқа тон...

• A) Екі өңірі мен артқы жағы бөлек пішіледі.

• B) Артқы жағы тұтас пішіледі.

• C) Екі өңірі шапан тәрізді тұтастай пішіледі.

• D) Артқы жағы күпі тәрізді пішіледі.

• E) Зерлі жіптерден тоқылған матадан пішіледі.

3-мəтін

1. Біздің ата-бабаларымыздың киімдері сонау арғы заманнан таяу жылдарға дейін өзінің сәнділігі, көркемдігі және жинақы, реттілігі жағынан сондай тамаша әрі көз сүріндірерлік дәрежеде сәнді болған.

2. Тон – қазақтың ежелден келе жатқан ұлттық киімдерінің бірі. Тон көбіне кұлынның терісінен тігіледі. Қазақ даласында тонның негізгі екі үлгісі болған. Соның біріншісі тік тон деп аталады. Екінші түрі – бүрмелі немесе бүрме тон. Тік тондардың екі өңірі сондай-ақ артқы жағы күпі немесе шапан тәрізді тұтастай пішіліп алынады. Ал бүрме тондардың екі өңірі және артқы жағы бөлек пішіліп алынады. Сол секілді кеуде тұсы мен етектері де тура солай бөлек пішіліп кесіледі. Тонның бұл түрінің кеудесі мен етегін қосып тігіп алады да артынша бүріп қайта қондырады. Етек тұсы кеуде жағына қарағанда кеңдеу өлшеніп пішіледі. Мұндай тон белінен бүрме шығатындықтан, оны шеберлер «бүрме тон» деп атап кеткен. Бүрме тондар тік түріне қарағанда біршама сәнді көрінеді.

3. Тонға көбіне жұмсақ аң терісінен кейде елтірі, сеңсеңнен жаға салынады. Сол секілді етек жағы мен өңірі, жеңінің ұшы да сеңсең немесе елтірімен жұрындалады. Тон киімін әдемілеп сәндеу үшін екі өңірі мен етегі кестеленіп, жеңiне жiбек жіптер үйлестіріледі.

4. Құлын терісінен тігілген тондар «тайжақы» деп те аталады. Бір айта кетерлігі, тайжақының жүні сыртына қаратылып, керісінше тігісі ішкі жағына қаратыла тігіледі. Мұндай тон сәнді болуы үшін тонның арқа тұсы мен екі жеңінің үстінгі жағына құлынның жалы келтіріледі. Мұны көбінде балаларға арнап жасайды. Балаларға арналып тігілген тайжақыға астар салынбайды.

5. Қазақ тондарының ішіндегі ең қымбаты – қамқа тон саналады. Бұл тон түрі де екі түрлі жолмен пішіліп, тігіледі. Қамқа деп аталып жүрген бұл тон түрі көбіне жұмсақ әрі жылтыр аң терісінен тігіледі. Яғни, жылтыраған түгі сыртына қаратылып тігіледі. Қамқа тонның екінші түрі зерлі жіптерден тоқылған матадан дайындалады. Тонға қажетті зерлі жіптер үшін алтын және күміс түстер таңдалады. Қамқа тон халық арасында өте жоғары бағаланған.

9. Құлын терісінен тігілген тонға тән емес белгі

• A) Астар қолданбайды.

• B) Арқасына жалы келтіріледі.

• C) Жүні сыртына қаратылады.

• D) Жылтыр аң терісінен тігіледі

• E) Көбінде балаларға арнап тігеді

4-мəтін

Әмір Темірді жеңген ана

Eл шауып, жер басып алу жөнінде атышулы Шыңғыс ханнан кем түспеген Әмір Темір көреген елдің боздағы мен аруын, сәбиі мен кәрісін, қызы мен кемпірін қынадай қырып, қанын судай ағызған. Ақсақ Темір деген атты естігенде жылаған бала дауысын өшіріп, сөйлеген жан сөзін қойған. Оның қаттылығынан қайыспаған ел, қамықпаған адам болмаған. Шабылмай қалған ел де, алынбай қалған жер де қалмаған.

Cондай зұлымдығының бірінде Темір бір елді шауып, мал-мүлкін, халқын басып алып айдап кетеді. Сол айдалып кеткен қолға көп тұтқынның ішінде бір кемпірдің көзінің ағы мен қарасындай жалғыз баласы да кетеді. Баласынан айырылған кемпір: «Жалғызымнан айырылып, одан жанымды аяп қалып мен кімге тұлға боламын?!» – деп баласының артынан бұл да кетеді. Жолда небір биік тау-тасты, қалың ну орманды, өткел бермес асау өзенді кездестіреді. Бірақ оның бәріне де төзімділікпен шыдайды. Ақырында кемпір Темірдің Самарқанттағы сарайына да жетеді. Бірақ жол азабын көп көрген кемпірдің тек қана сүлдесі жетіп еді. Ажары кеткен, жүзінің нұры қашып, сілесі қатқан кемпірді көрген сарай адамдары, күзетші-жасауылдары оны Темірге жібергісі келмейді. Әйтсе де өжеттігі мен қайсарлығы кемімеген табанды кемпір Темірге кіреді. Алдына келген адамнан жөн сұрауды күнәмен тең көретін Темір мына келген кемпірді адам екен-ау деп елемейді. Тіс жармайды. Ақыры шыдамы таусылған кемпір Темірге былай деп сөз бастайды:

– Уа, арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты әміршім! Біздей алдыңызға келген пақыр жанның сөзіне құлағыңызды асыңыз. Сен алмаған ел бар ма, сен баспаған жер бар ма?! Халықтың қанын судай ағыздың. Ұлын улаттың, қызын шулаттың, кәрісін зарлаттың, сәбиін жылаттың. Олардың барлығына да тырнақтай рахым жасамадың. Алдыңа келгенді аждаһадай жұттың, қасыңа жуығанды қапсыра құрттың, ойыңа алғанның бәрін істедің. Арманыңды түгел орындадың. Дүниеде уысыңа сыймаған ел де, қансырамаған халық та жоқ. Осының бәрін, әміршім, сен істедің. Дүниежүзіне Темір атың мәшһүр болып, кеңінен тарады. Осындай айбарлы атақ пен өшпес даңққа ие болғаныңмен, әміршім, сен мендей анадан туып, анадан өстің. Мендей ана болмаса, сендей патша да болмаған болар еді. Сондықтан да анадай асыл жан дүниеде әм ұлы, әм құдіретті деп айтуға лайық. Анаға бала өмір бақи қарыздар. Сол анадан сендей айбарлы хан да, айбатсыз, ақымақ, жаман да туады. Сен анадан артық туған хансың да, менің балам жаман туған жан. Бірақ жаман болса да ол өзіме артық, өзіме жақсы. Қарға екеш қарға да балапанын «аппағым» деп аялайтын көрінеді. Ананың балаға, баланың анаға қымбаттылығы сондай. Ендеше, хан ием! Ендеше, сол жаман балам сенің тұтқыныңның бірі болып зынданда жатыр. Сол жаман баламды сұрай келдім. Шыбынымды тірідей қолыма бер! Ол өзіме қымбат! – деп кемпір сөзін аяқтағанда дүниеде тастай қатты, ешкімге еш уақытта мейірімі түспеген, адам қанын судай төккен қатыгез Әмір Темір кемпірдің сөзіне жібіп, баласын қайтарып беріпті.

Aдам баласына жібімеген, адамның сөзін сөз демеген, адам баласы батып сөз айта алмаған қаһарлы да айбарлы шығыстың жалғыз көзді арыстаны атанған Ақсақ Темір сияқты қатты әмірді сөзбен тоқтатып, мақсатын орындатқан ананың ерлігі ұрпақтан-ұрпаққа аңыз болып қалыпты.

13. Aқсақ Темірдің өркөкіректігін білдіретін сөйлем

• A) Шабылмай қалған ел де, алынбай қалған жер де қалмаған.

• B) Елді шауып, мал-мүлкін, халқын басып алып айдап кетеді.

• C) Бірақ оның бәріне де төзімділікпен шыдайды.

• D) Темір мына келген кемпірді адам екен-ау деп елемейді.

• E) Әмір Темір кемпірдің сөзіне жібіп, баласын қайтып беріпті.

4-мəтін

Әмір Темірді жеңген ана

Eл шауып, жер басып алу жөнінде атышулы Шыңғыс ханнан кем түспеген Әмір Темір көреген елдің боздағы мен аруын, сәбиі мен кәрісін, қызы мен кемпірін қынадай қырып, қанын судай ағызған. Ақсақ Темір деген атты естігенде жылаған бала дауысын өшіріп, сөйлеген жан сөзін қойған. Оның қаттылығынан қайыспаған ел, қамықпаған адам болмаған. Шабылмай қалған ел де, алынбай қалған жер де қалмаған.

Cондай зұлымдығының бірінде Темір бір елді шауып, мал-мүлкін, халқын басып алып айдап кетеді. Сол айдалып кеткен қолға көп тұтқынның ішінде бір кемпірдің көзінің ағы мен қарасындай жалғыз баласы да кетеді. Баласынан айырылған кемпір: «Жалғызымнан айырылып, одан жанымды аяп қалып мен кімге тұлға боламын?!» – деп баласының артынан бұл да кетеді. Жолда небір биік тау-тасты, қалың ну орманды, өткел бермес асау өзенді кездестіреді. Бірақ оның бәріне де төзімділікпен шыдайды. Ақырында кемпір Темірдің Самарқанттағы сарайына да жетеді. Бірақ жол азабын көп көрген кемпірдің тек қана сүлдесі жетіп еді. Ажары кеткен, жүзінің нұры қашып, сілесі қатқан кемпірді көрген сарай адамдары, күзетші-жасауылдары оны Темірге жібергісі келмейді. Әйтсе де өжеттігі мен қайсарлығы кемімеген табанды кемпір Темірге кіреді. Алдына келген адамнан жөн сұрауды күнәмен тең көретін Темір мына келген кемпірді адам екен-ау деп елемейді. Тіс жармайды. Ақыры шыдамы таусылған кемпір Темірге былай деп сөз бастайды:

– Уа, арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты әміршім! Біздей алдыңызға келген пақыр жанның сөзіне құлағыңызды асыңыз. Сен алмаған ел бар ма, сен баспаған жер бар ма?! Халықтың қанын судай ағыздың. Ұлын улаттың, қызын шулаттың, кәрісін зарлаттың, сәбиін жылаттың. Олардың барлығына да тырнақтай рахым жасамадың. Алдыңа келгенді аждаһадай жұттың, қасыңа жуығанды қапсыра құрттың, ойыңа алғанның бәрін істедің. Арманыңды түгел орындадың. Дүниеде уысыңа сыймаған ел де, қансырамаған халық та жоқ. Осының бәрін, әміршім, сен істедің. Дүниежүзіне Темір атың мәшһүр болып, кеңінен тарады. Осындай айбарлы атақ пен өшпес даңққа ие болғаныңмен, әміршім, сен мендей анадан туып, анадан өстің. Мендей ана болмаса, сендей патша да болмаған болар еді. Сондықтан да анадай асыл жан дүниеде әм ұлы, әм құдіретті деп айтуға лайық. Анаға бала өмір бақи қарыздар. Сол анадан сендей айбарлы хан да, айбатсыз, ақымақ, жаман да туады. Сен анадан артық туған хансың да, менің балам жаман туған жан. Бірақ жаман болса да ол өзіме артық, өзіме жақсы. Қарға екеш қарға да балапанын «аппағым» деп аялайтын көрінеді. Ананың балаға, баланың анаға қымбаттылығы сондай. Ендеше, хан ием! Ендеше, сол жаман балам сенің тұтқыныңның бірі болып зынданда жатыр. Сол жаман баламды сұрай келдім. Шыбынымды тірідей қолыма бер! Ол өзіме қымбат! – деп кемпір сөзін аяқтағанда дүниеде тастай қатты, ешкімге еш уақытта мейірімі түспеген, адам қанын судай төккен қатыгез Әмір Темір кемпірдің сөзіне жібіп, баласын қайтарып беріпті.

Aдам баласына жібімеген, адамның сөзін сөз демеген, адам баласы батып сөз айта алмаған қаһарлы да айбарлы шығыстың жалғыз көзді арыстаны атанған Ақсақ Темір сияқты қатты әмірді сөзбен тоқтатып, мақсатын орындатқан ананың ерлігі ұрпақтан-ұрпаққа аңыз болып қалыпты.

14. Aқсақ Темірді райынан қайтарған сөз

• A) Дүниежүзіне Темір атың мәшһүр болып, кеңінен тарады.

• B) Олардың барлығына да тырнақтай рахым жасамадың.

• C) Сен алмаған ел бар ма, сен баспаған жер бар ма?!

• D) Ұлын улаттың, қызын шулаттың, сәбиін жылаттың.

• E) Мендей ана болмаса, сендей патша да болмаған болар еді.

4-мəтін

Әмір Темірді жеңген ана

Eл шауып, жер басып алу жөнінде атышулы Шыңғыс ханнан кем түспеген Әмір Темір көреген елдің боздағы мен аруын, сәбиі мен кәрісін, қызы мен кемпірін қынадай қырып, қанын судай ағызған. Ақсақ Темір деген атты естігенде жылаған бала дауысын өшіріп, сөйлеген жан сөзін қойған. Оның қаттылығынан қайыспаған ел, қамықпаған адам болмаған. Шабылмай қалған ел де, алынбай қалған жер де қалмаған.

Cондай зұлымдығының бірінде Темір бір елді шауып, мал-мүлкін, халқын басып алып айдап кетеді. Сол айдалып кеткен қолға көп тұтқынның ішінде бір кемпірдің көзінің ағы мен қарасындай жалғыз баласы да кетеді. Баласынан айырылған кемпір: «Жалғызымнан айырылып, одан жанымды аяп қалып мен кімге тұлға боламын?!» – деп баласының артынан бұл да кетеді. Жолда небір биік тау-тасты, қалың ну орманды, өткел бермес асау өзенді кездестіреді. Бірақ оның бәріне де төзімділікпен шыдайды. Ақырында кемпір Темірдің Самарқанттағы сарайына да жетеді. Бірақ жол азабын көп көрген кемпірдің тек қана сүлдесі жетіп еді. Ажары кеткен, жүзінің нұры қашып, сілесі қатқан кемпірді көрген сарай адамдары, күзетші-жасауылдары оны Темірге жібергісі келмейді. Әйтсе де өжеттігі мен қайсарлығы кемімеген табанды кемпір Темірге кіреді. Алдына келген адамнан жөн сұрауды күнәмен тең көретін Темір мына келген кемпірді адам екен-ау деп елемейді. Тіс жармайды. Ақыры шыдамы таусылған кемпір Темірге былай деп сөз бастайды:

– Уа, арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты әміршім! Біздей алдыңызға келген пақыр жанның сөзіне құлағыңызды асыңыз. Сен алмаған ел бар ма, сен баспаған жер бар ма?! Халықтың қанын судай ағыздың. Ұлын улаттың, қызын шулаттың, кәрісін зарлаттың, сәбиін жылаттың. Олардың барлығына да тырнақтай рахым жасамадың. Алдыңа келгенді аждаһадай жұттың, қасыңа жуығанды қапсыра құрттың, ойыңа алғанның бәрін істедің. Арманыңды түгел орындадың. Дүниеде уысыңа сыймаған ел де, қансырамаған халық та жоқ. Осының бәрін, әміршім, сен істедің. Дүниежүзіне Темір атың мәшһүр болып, кеңінен тарады. Осындай айбарлы атақ пен өшпес даңққа ие болғаныңмен, әміршім, сен мендей анадан туып, анадан өстің. Мендей ана болмаса, сендей патша да болмаған болар еді. Сондықтан да анадай асыл жан дүниеде әм ұлы, әм құдіретті деп айтуға лайық. Анаға бала өмір бақи қарыздар. Сол анадан сендей айбарлы хан да, айбатсыз, ақымақ, жаман да туады. Сен анадан артық туған хансың да, менің балам жаман туған жан. Бірақ жаман болса да ол өзіме артық, өзіме жақсы. Қарға екеш қарға да балапанын «аппағым» деп аялайтын көрінеді. Ананың балаға, баланың анаға қымбаттылығы сондай. Ендеше, хан ием! Ендеше, сол жаман балам сенің тұтқыныңның бірі болып зынданда жатыр. Сол жаман баламды сұрай келдім. Шыбынымды тірідей қолыма бер! Ол өзіме қымбат! – деп кемпір сөзін аяқтағанда дүниеде тастай қатты, ешкімге еш уақытта мейірімі түспеген, адам қанын судай төккен қатыгез Әмір Темір кемпірдің сөзіне жібіп, баласын қайтарып беріпті.

Aдам баласына жібімеген, адамның сөзін сөз демеген, адам баласы батып сөз айта алмаған қаһарлы да айбарлы шығыстың жалғыз көзді арыстаны атанған Ақсақ Темір сияқты қатты әмірді сөзбен тоқтатып, мақсатын орындатқан ананың ерлігі ұрпақтан-ұрпаққа аңыз болып қалыпты.

15. Mәтіндегі анаға қатыссыз бейне

• A) Сілесі қатқан

• B) Ажары кеткен

• C) Қайсарлығы кемімеген

• D) Ақ жаулығы желбіреген

• E) Жүзінің нұры қашып

4-мəтін

Әмір Темірді жеңген ана

Eл шауып, жер басып алу жөнінде атышулы Шыңғыс ханнан кем түспеген Әмір Темір көреген елдің боздағы мен аруын, сәбиі мен кәрісін, қызы мен кемпірін қынадай қырып, қанын судай ағызған. Ақсақ Темір деген атты естігенде жылаған бала дауысын өшіріп, сөйлеген жан сөзін қойған. Оның қаттылығынан қайыспаған ел, қамықпаған адам болмаған. Шабылмай қалған ел де, алынбай қалған жер де қалмаған.

Cондай зұлымдығының бірінде Темір бір елді шауып, мал-мүлкін, халқын басып алып айдап кетеді. Сол айдалып кеткен қолға көп тұтқынның ішінде бір кемпірдің көзінің ағы мен қарасындай жалғыз баласы да кетеді. Баласынан айырылған кемпір: «Жалғызымнан айырылып, одан жанымды аяп қалып мен кімге тұлға боламын?!» – деп баласының артынан бұл да кетеді. Жолда небір биік тау-тасты, қалың ну орманды, өткел бермес асау өзенді кездестіреді. Бірақ оның бәріне де төзімділікпен шыдайды. Ақырында кемпір Темірдің Самарқанттағы сарайына да жетеді. Бірақ жол азабын көп көрген кемпірдің тек қана сүлдесі жетіп еді. Ажары кеткен, жүзінің нұры қашып, сілесі қатқан кемпірді көрген сарай адамдары, күзетші-жасауылдары оны Темірге жібергісі келмейді. Әйтсе де өжеттігі мен қайсарлығы кемімеген табанды кемпір Темірге кіреді. Алдына келген адамнан жөн сұрауды күнәмен тең көретін Темір мына келген кемпірді адам екен-ау деп елемейді. Тіс жармайды. Ақыры шыдамы таусылған кемпір Темірге былай деп сөз бастайды:

– Уа, арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты әміршім! Біздей алдыңызға келген пақыр жанның сөзіне құлағыңызды асыңыз. Сен алмаған ел бар ма, сен баспаған жер бар ма?! Халықтың қанын судай ағыздың. Ұлын улаттың, қызын шулаттың, кәрісін зарлаттың, сәбиін жылаттың. Олардың барлығына да тырнақтай рахым жасамадың. Алдыңа келгенді аждаһадай жұттың, қасыңа жуығанды қапсыра құрттың, ойыңа алғанның бәрін істедің. Арманыңды түгел орындадың. Дүниеде уысыңа сыймаған ел де, қансырамаған халық та жоқ. Осының бәрін, әміршім, сен істедің. Дүниежүзіне Темір атың мәшһүр болып, кеңінен тарады. Осындай айбарлы атақ пен өшпес даңққа ие болғаныңмен, әміршім, сен мендей анадан туып, анадан өстің. Мендей ана болмаса, сендей патша да болмаған болар еді. Сондықтан да анадай асыл жан дүниеде әм ұлы, әм құдіретті деп айтуға лайық. Анаға бала өмір бақи қарыздар. Сол анадан сендей айбарлы хан да, айбатсыз, ақымақ, жаман да туады. Сен анадан артық туған хансың да, менің балам жаман туған жан. Бірақ жаман болса да ол өзіме артық, өзіме жақсы. Қарға екеш қарға да балапанын «аппағым» деп аялайтын көрінеді. Ананың балаға, баланың анаға қымбаттылығы сондай. Ендеше, хан ием! Ендеше, сол жаман балам сенің тұтқыныңның бірі болып зынданда жатыр. Сол жаман баламды сұрай келдім. Шыбынымды тірідей қолыма бер! Ол өзіме қымбат! – деп кемпір сөзін аяқтағанда дүниеде тастай қатты, ешкімге еш уақытта мейірімі түспеген, адам қанын судай төккен қатыгез Әмір Темір кемпірдің сөзіне жібіп, баласын қайтарып беріпті.

Aдам баласына жібімеген, адамның сөзін сөз демеген, адам баласы батып сөз айта алмаған қаһарлы да айбарлы шығыстың жалғыз көзді арыстаны атанған Ақсақ Темір сияқты қатты әмірді сөзбен тоқтатып, мақсатын орындатқан ананың ерлігі ұрпақтан-ұрпаққа аңыз болып қалыпты.

16. Mәтінде көрініс тапқан анаға тән мінез

• A) Сабырлылық

• B) Момындық

• C) Жомарттық

• D) Өжеттік

• E) Кішіпейілділік