Оқу сауаттылығы 16

1-мәтін

 Aлександр Флеминг 1928 жылы өзінің «салақтығынан» пенициллин преператының негізін қалады. Ол петри кеселерінің көгеріп кеткен біреуінің ішіне үңіліп, бактерия колонналарының мөлдір күйге енгенін байқайды. Соның арқасында ғылымға үлкен жаңалық әкеліп, бактериялық денелерді бұзатын пенициллин белсенді затын ойлап табады.

       Бастапқыда ол өзі ашқан жаңалықтың көмегімен дәрі жасауға болатынына аса сене қоймайды. Бірақ оның ісін Говард Флори мен Эрнст Борис Чейн деген мамандар 1940-1941 жылдар аралығында жалғастырып, пенициллинді тазалау әдісін тәжірибеге енгізді. Олар алғаш болып бактериялық инфекцияларға қарсы емдеу үшін қолданған.

        Пенициллинді жаппай өндіру ісі екінші дүниежүзілік соғыс кезінде жолға қойылды. 1945 жылы А.Флеминг пен жоғарыда аттары аталған екі ғалымға физиология және медицина саласы бойынша Нобель сыйлығы табыс етілді.

1. Пеницилин препаратының пайда болуының басты себебі

• A)белсенді заттың әсері

• B)ғалымның салақтығы

• C)ғылымға жаңалық енгізу

• D)дәрі жасау қажеттілігі

• E)инфекцияның пайда болуы

2-мәтін

Cұр шымшық

Cұр шымшық – сарыбауыр шымшықтан сәл кішірек шымшық. Сұр шымшықтың негізгі бейнесі сарыбауыр шымшықтың көшірмесінен аумайды, бірақ реңінде сары және жасыл түстер болмайды. Оның жоны – күлгін сұр, бауыры мен екі қапталы – ақ. Қазақстанда бұл ортаазиялық шымшық тек қана оңтүстік шөлді өңірлерде – Қарақұмнан және Арал маңынан Балқаш-Ақкөл қазан шұңқырына дейін қоныстанады. Отырықшы құс, яғни қыста ұялау маңайында шарлап көшпенділік жасайды. Далада өзен аңғарларының торғайлы ормандарын ұнатады, дегенмен, елді мекендерге таяу ағаш екпелеріне де орын тебеді.

Батыс Тәңіртауда тау беткейлерінің төменгі бөлігінің жалпақ жапырақты ормандарына көтеріледі. Ағаш қуыстарында (әсіресе шөл теректері – тораңғыда) және кез келген қуыстарда: жердегі індерде, жартастар жарығында, тастан және саздан жасалған құрылыстарда, молаларда, т.б. ұялайды. Салындыда 4-8 секпілді жұмыртқалар болады, олардың жұмыртқа басуы және балапандарын қоректендіруі аз зерттелген. Бір жазда екі рет балапан өргізетіні ғана мәлім.

4. Cұр шымшыққа тән емес нұсқа

• A)Сарыбауыр шымшықтан кішірек

• B)Бір жазда 2 рет жұмыртқалайды

• C)Реңінде сары түс кездеспейді

• D)Қыста қоныс аударатын жыл құсы

• E)Қазақстанның оңтүстігін мекендейді

2-мәтін

Cұр шымшық

Cұр шымшық – сарыбауыр шымшықтан сәл кішірек шымшық. Сұр шымшықтың негізгі бейнесі сарыбауыр шымшықтың көшірмесінен аумайды, бірақ реңінде сары және жасыл түстер болмайды. Оның жоны – күлгін сұр, бауыры мен екі қапталы – ақ. Қазақстанда бұл ортаазиялық шымшық тек қана оңтүстік шөлді өңірлерде – Қарақұмнан және Арал маңынан Балқаш-Ақкөл қазан шұңқырына дейін қоныстанады. Отырықшы құс, яғни қыста ұялау маңайында шарлап көшпенділік жасайды. Далада өзен аңғарларының торғайлы ормандарын ұнатады, дегенмен, елді мекендерге таяу ағаш екпелеріне де орын тебеді.

Батыс Тәңіртауда тау беткейлерінің төменгі бөлігінің жалпақ жапырақты ормандарына көтеріледі. Ағаш қуыстарында (әсіресе шөл теректері – тораңғыда) және кез келген қуыстарда: жердегі індерде, жартастар жарығында, тастан және саздан жасалған құрылыстарда, молаларда, т.б. ұялайды. Салындыда 4-8 секпілді жұмыртқалар болады, олардың жұмыртқа басуы және балапандарын қоректендіруі аз зерттелген. Бір жазда екі рет балапан өргізетіні ғана мәлім.

3. Cұр шымшық ұнататын жер

• A)торғайлы ормандар

• B)жердегі індер

• C)кез келген қуыстар

• D)саздан жасалған құрылыстар

• E)жартастар жарығы

1-мәтін

 Aлександр Флеминг 1928 жылы өзінің «салақтығынан» пенициллин преператының негізін қалады. Ол петри кеселерінің көгеріп кеткен біреуінің ішіне үңіліп, бактерия колонналарының мөлдір күйге енгенін байқайды. Соның арқасында ғылымға үлкен жаңалық әкеліп, бактериялық денелерді бұзатын пенициллин белсенді затын ойлап табады.

       Бастапқыда ол өзі ашқан жаңалықтың көмегімен дәрі жасауға болатынына аса сене қоймайды. Бірақ оның ісін Говард Флори мен Эрнст Борис Чейн деген мамандар 1940-1941 жылдар аралығында жалғастырып, пенициллинді тазалау әдісін тәжірибеге енгізді. Олар алғаш болып бактериялық инфекцияларға қарсы емдеу үшін қолданған.

        Пенициллинді жаппай өндіру ісі екінші дүниежүзілік соғыс кезінде жолға қойылды. 1945 жылы А.Флеминг пен жоғарыда аттары аталған екі ғалымға физиология және медицина саласы бойынша Нобель сыйлығы табыс етілді.

2. Пеницилинді тәжірибеге енгізген әдіс

• A)балқыту

• B)қайнату

• C)қатыру

• D)өндіру

• E)тазалау

2-мәтін

Cұр шымшық

Cұр шымшық – сарыбауыр шымшықтан сәл кішірек шымшық. Сұр шымшықтың негізгі бейнесі сарыбауыр шымшықтың көшірмесінен аумайды, бірақ реңінде сары және жасыл түстер болмайды. Оның жоны – күлгін сұр, бауыры мен екі қапталы – ақ. Қазақстанда бұл ортаазиялық шымшық тек қана оңтүстік шөлді өңірлерде – Қарақұмнан және Арал маңынан Балқаш-Ақкөл қазан шұңқырына дейін қоныстанады. Отырықшы құс, яғни қыста ұялау маңайында шарлап көшпенділік жасайды. Далада өзен аңғарларының торғайлы ормандарын ұнатады, дегенмен, елді мекендерге таяу ағаш екпелеріне де орын тебеді.

Батыс Тәңіртауда тау беткейлерінің төменгі бөлігінің жалпақ жапырақты ормандарына көтеріледі. Ағаш қуыстарында (әсіресе шөл теректері – тораңғыда) және кез келген қуыстарда: жердегі індерде, жартастар жарығында, тастан және саздан жасалған құрылыстарда, молаларда, т.б. ұялайды. Салындыда 4-8 секпілді жұмыртқалар болады, олардың жұмыртқа басуы және балапандарын қоректендіруі аз зерттелген. Бір жазда екі рет балапан өргізетіні ғана мәлім.

5. Cұр шымшық ұясын...

• A)ормандарға салады

• B)жартас жарығына салады

• C)тау беткейлеріне салады

• D)шөлді жерге салады

• E)өзен аңғарларына салады

3-мәтін

1. Бізге жеткен деректерге сәйкес Әбдіғаппардың арғы атасы Тілеулі Жоңғар шапқыншылығынан елін қорғап, батыр атанған. Тілеулі батырдың есімі XVIII ғасырдағы тарихи жырларда Шақшақ Жәнібек, Есет тархандармен қатар аталса, атасы Нияз би Абылай ханның сенімді серігі болған делінеді. Анасы Алуа – тілші ғалым Ахмет Байтұрсынұлының немере апасы болып келеді. Әбдіғаппардың әкесі Жанбосын көп жылдар болыс болып, ел басқарған екен. Осындай текті тұқымнан шыққан Әбдіғаппар ауыл балалары үшін мектеп ашып, ел-жұртын суармалы егіншілікпен айналысуға үйретеді. Ол ағаштан ою ойған шеберлігімен ауыл-аймағын тамсандырып, ақыл-парасатымен ел ағасы атанған.

2. Әбдіғаппар діни сауат ашумен бірге орысша білім алып, тіл меңгерген. Дінге өте берік, бес уақытта бес намазын қаза жібермей, құлшылығын шын көңілден жасайтын иманы мол тұлға болған Әбдіғаппар басына іс түскен еліне тұтқа да бола білген. Зорлық-зомбылыққа жаны қас Әбдіғаппар жастайынан әділдік үшін күресіп, елге септігін тигізу үшін қолда биліктің болу қажеттігін түсінеді. Осы мақсатпен 1908 жылы болыстыққа сайланады, бірақ тік мінезі мен бір сөзділігі патша ұлықтарына жақпайды. Көп ұзамай-ақ болыстықтан босатылады.

3. Болыстықтан кетсе де ел ішіндегі даулы мәселелерге қатысып, халықтың қамқоршысы болды. Осындай еңбектерінің бірі ретінде 1911-1912 жылдары Ақ бидайық кедейлерінің егістік алқабын қорғап қалуын, 1914-1915 жылдары ол түндік басына төлейтін салықты тек байларға төлетуін айтуға болады. Ал империяның орыстан басқа ұлттарын, 19 бен 43 жас аралығындағы ер азаматтарды соғыс майданындағы қара жұмысқа алу туралы патша жарлығы шыққан кезде наразы халықты топтастырып, Торғай болысында қол жинайды.

4. Торғай көтерілісі ауқымы жағынан да, стратегиялық бағыты жағынан да ерекше атап көрсетуге лайық ұйымдасқан қозғалыс болды. «Бірлеспеген білек әлсіз» деген халайық ақылдаса келе, Торғай хандығын құрып, ел ішiндегі беделі асқан Әбдiғапарды ақ киізге отырғызып хан көтереді.

7. Mәтінде Торғай ханына қатысы жоқ мәлімет

• A)Абылай ханның ақылшысы болады

• B)Балалар үшін мектеп ашады

• C)Патша жарлығына қарсы тұрады

• D)Ағаштан түйін түйген шебер болады

• E)Елді егіншілікке үйретеді

2-мәтін

Cұр шымшық

Cұр шымшық – сарыбауыр шымшықтан сәл кішірек шымшық. Сұр шымшықтың негізгі бейнесі сарыбауыр шымшықтың көшірмесінен аумайды, бірақ реңінде сары және жасыл түстер болмайды. Оның жоны – күлгін сұр, бауыры мен екі қапталы – ақ. Қазақстанда бұл ортаазиялық шымшық тек қана оңтүстік шөлді өңірлерде – Қарақұмнан және Арал маңынан Балқаш-Ақкөл қазан шұңқырына дейін қоныстанады. Отырықшы құс, яғни қыста ұялау маңайында шарлап көшпенділік жасайды. Далада өзен аңғарларының торғайлы ормандарын ұнатады, дегенмен, елді мекендерге таяу ағаш екпелеріне де орын тебеді.

Батыс Тәңіртауда тау беткейлерінің төменгі бөлігінің жалпақ жапырақты ормандарына көтеріледі. Ағаш қуыстарында (әсіресе шөл теректері – тораңғыда) және кез келген қуыстарда: жердегі індерде, жартастар жарығында, тастан және саздан жасалған құрылыстарда, молаларда, т.б. ұялайды. Салындыда 4-8 секпілді жұмыртқалар болады, олардың жұмыртқа басуы және балапандарын қоректендіруі аз зерттелген. Бір жазда екі рет балапан өргізетіні ғана мәлім.

6. Cұр шымшықтың жонының түсі

• A)қарақошқыл

• B)қызғылт сары

• C)жап-жасыл

• D)күлгін сұр

• E)сарғылт

3-мәтін

1. Бізге жеткен деректерге сәйкес Әбдіғаппардың арғы атасы Тілеулі Жоңғар шапқыншылығынан елін қорғап, батыр атанған. Тілеулі батырдың есімі XVIII ғасырдағы тарихи жырларда Шақшақ Жәнібек, Есет тархандармен қатар аталса, атасы Нияз би Абылай ханның сенімді серігі болған делінеді. Анасы Алуа – тілші ғалым Ахмет Байтұрсынұлының немере апасы болып келеді. Әбдіғаппардың әкесі Жанбосын көп жылдар болыс болып, ел басқарған екен. Осындай текті тұқымнан шыққан Әбдіғаппар ауыл балалары үшін мектеп ашып, ел-жұртын суармалы егіншілікпен айналысуға үйретеді. Ол ағаштан ою ойған шеберлігімен ауыл-аймағын тамсандырып, ақыл-парасатымен ел ағасы атанған.

2. Әбдіғаппар діни сауат ашумен бірге орысша білім алып, тіл меңгерген. Дінге өте берік, бес уақытта бес намазын қаза жібермей, құлшылығын шын көңілден жасайтын иманы мол тұлға болған Әбдіғаппар басына іс түскен еліне тұтқа да бола білген. Зорлық-зомбылыққа жаны қас Әбдіғаппар жастайынан әділдік үшін күресіп, елге септігін тигізу үшін қолда биліктің болу қажеттігін түсінеді. Осы мақсатпен 1908 жылы болыстыққа сайланады, бірақ тік мінезі мен бір сөзділігі патша ұлықтарына жақпайды. Көп ұзамай-ақ болыстықтан босатылады.

3. Болыстықтан кетсе де ел ішіндегі даулы мәселелерге қатысып, халықтың қамқоршысы болды. Осындай еңбектерінің бірі ретінде 1911-1912 жылдары Ақ бидайық кедейлерінің егістік алқабын қорғап қалуын, 1914-1915 жылдары ол түндік басына төлейтін салықты тек байларға төлетуін айтуға болады. Ал империяның орыстан басқа ұлттарын, 19 бен 43 жас аралығындағы ер азаматтарды соғыс майданындағы қара жұмысқа алу туралы патша жарлығы шыққан кезде наразы халықты топтастырып, Торғай болысында қол жинайды.

4. Торғай көтерілісі ауқымы жағынан да, стратегиялық бағыты жағынан да ерекше атап көрсетуге лайық ұйымдасқан қозғалыс болды. «Бірлеспеген білек әлсіз» деген халайық ақылдаса келе, Торғай хандығын құрып, ел ішiндегі беделі асқан Әбдiғапарды ақ киізге отырғызып хан көтереді.

8. Tөртінші азатжолға сәйкес келетін мақал

• A)Даттаушы түгел жау емес.

• B)Қайта шапқан жау жаман.

• C)Мың жаудан бір жансыз жаман.

• D)Бөлінгенді бөрі жейді.

• E)Аянбаған жауды алар.

3-мәтін

1. Бізге жеткен деректерге сәйкес Әбдіғаппардың арғы атасы Тілеулі Жоңғар шапқыншылығынан елін қорғап, батыр атанған. Тілеулі батырдың есімі XVIII ғасырдағы тарихи жырларда Шақшақ Жәнібек, Есет тархандармен қатар аталса, атасы Нияз би Абылай ханның сенімді серігі болған делінеді. Анасы Алуа – тілші ғалым Ахмет Байтұрсынұлының немере апасы болып келеді. Әбдіғаппардың әкесі Жанбосын көп жылдар болыс болып, ел басқарған екен. Осындай текті тұқымнан шыққан Әбдіғаппар ауыл балалары үшін мектеп ашып, ел-жұртын суармалы егіншілікпен айналысуға үйретеді. Ол ағаштан ою ойған шеберлігімен ауыл-аймағын тамсандырып, ақыл-парасатымен ел ағасы атанған.

2. Әбдіғаппар діни сауат ашумен бірге орысша білім алып, тіл меңгерген. Дінге өте берік, бес уақытта бес намазын қаза жібермей, құлшылығын шын көңілден жасайтын иманы мол тұлға болған Әбдіғаппар басына іс түскен еліне тұтқа да бола білген. Зорлық-зомбылыққа жаны қас Әбдіғаппар жастайынан әділдік үшін күресіп, елге септігін тигізу үшін қолда биліктің болу қажеттігін түсінеді. Осы мақсатпен 1908 жылы болыстыққа сайланады, бірақ тік мінезі мен бір сөзділігі патша ұлықтарына жақпайды. Көп ұзамай-ақ болыстықтан босатылады.

3. Болыстықтан кетсе де ел ішіндегі даулы мәселелерге қатысып, халықтың қамқоршысы болды. Осындай еңбектерінің бірі ретінде 1911-1912 жылдары Ақ бидайық кедейлерінің егістік алқабын қорғап қалуын, 1914-1915 жылдары ол түндік басына төлейтін салықты тек байларға төлетуін айтуға болады. Ал империяның орыстан басқа ұлттарын, 19 бен 43 жас аралығындағы ер азаматтарды соғыс майданындағы қара жұмысқа алу туралы патша жарлығы шыққан кезде наразы халықты топтастырып, Торғай болысында қол жинайды.

4. Торғай көтерілісі ауқымы жағынан да, стратегиялық бағыты жағынан да ерекше атап көрсетуге лайық ұйымдасқан қозғалыс болды. «Бірлеспеген білек әлсіз» деген халайық ақылдаса келе, Торғай хандығын құрып, ел ішiндегі беделі асқан Әбдiғапарды ақ киізге отырғызып хан көтереді.

9. Yшінші азатжолға сәйкес келетін тақырып

• A)Ел қамқоры

• B)Әбдіғаппар – хан

• C)Ұлы ұстаз еңбегі

• D)Болыс сайлауы

• E)Әке қолқанаты

3-мәтін

1. Бізге жеткен деректерге сәйкес Әбдіғаппардың арғы атасы Тілеулі Жоңғар шапқыншылығынан елін қорғап, батыр атанған. Тілеулі батырдың есімі XVIII ғасырдағы тарихи жырларда Шақшақ Жәнібек, Есет тархандармен қатар аталса, атасы Нияз би Абылай ханның сенімді серігі болған делінеді. Анасы Алуа – тілші ғалым Ахмет Байтұрсынұлының немере апасы болып келеді. Әбдіғаппардың әкесі Жанбосын көп жылдар болыс болып, ел басқарған екен. Осындай текті тұқымнан шыққан Әбдіғаппар ауыл балалары үшін мектеп ашып, ел-жұртын суармалы егіншілікпен айналысуға үйретеді. Ол ағаштан ою ойған шеберлігімен ауыл-аймағын тамсандырып, ақыл-парасатымен ел ағасы атанған.

2. Әбдіғаппар діни сауат ашумен бірге орысша білім алып, тіл меңгерген. Дінге өте берік, бес уақытта бес намазын қаза жібермей, құлшылығын шын көңілден жасайтын иманы мол тұлға болған Әбдіғаппар басына іс түскен еліне тұтқа да бола білген. Зорлық-зомбылыққа жаны қас Әбдіғаппар жастайынан әділдік үшін күресіп, елге септігін тигізу үшін қолда биліктің болу қажеттігін түсінеді. Осы мақсатпен 1908 жылы болыстыққа сайланады, бірақ тік мінезі мен бір сөзділігі патша ұлықтарына жақпайды. Көп ұзамай-ақ болыстықтан босатылады.

3. Болыстықтан кетсе де ел ішіндегі даулы мәселелерге қатысып, халықтың қамқоршысы болды. Осындай еңбектерінің бірі ретінде 1911-1912 жылдары Ақ бидайық кедейлерінің егістік алқабын қорғап қалуын, 1914-1915 жылдары ол түндік басына төлейтін салықты тек байларға төлетуін айтуға болады. Ал империяның орыстан басқа ұлттарын, 19 бен 43 жас аралығындағы ер азаматтарды соғыс майданындағы қара жұмысқа алу туралы патша жарлығы шыққан кезде наразы халықты топтастырып, Торғай болысында қол жинайды.

4. Торғай көтерілісі ауқымы жағынан да, стратегиялық бағыты жағынан да ерекше атап көрсетуге лайық ұйымдасқан қозғалыс болды. «Бірлеспеген білек әлсіз» деген халайық ақылдаса келе, Торғай хандығын құрып, ел ішiндегі беделі асқан Әбдiғапарды ақ киізге отырғызып хан көтереді.

10. Басты кейіпкер сипаттамасында айтылмайтын тұсы

• A)Ел-жұртына әділ

• B)Иманы мол

• C)Діни сауатты

• D)Тіл  меңгерген

• E)Ұтымды саясаткер