Тірек сөздер

    Бір жарлы жігіт жас күнінде оқыған ұстазымен жолығып, өзінің бұл күнде кедей болғандығын шақты. Онымен бірге оқыған серіктерінің көбі бай болып, кейбіреулері жұртқа қадірлі кісі болып кеткенде, өзінің әрқашан көрген күні жоқшылық екенін сөйледі.

 —  Қалайша сен өзің айтқандай кедейсің? Сенің денің сау, қол-аяғың аман, жұмысқа жарарлықсың,- деді ұстазы.Содан кейін шәкірттің оң қолын көрсетіп сұрады:

      —  Сен мына қолыңды мың сомға кестіруге рұқсат етер ме едің? 

      —  Құдай сақтасын! Он мың сомға да кестірмеспін, — деді жігіт.

      —  Қаншаға берер едің жарық дүниені көретұғын қырағы көздеріңді, сақ құлақтарыңды, мықты       аяқтарыңды? — деді ұстазы.

— Мен бұларды дүниенің малына да айырбастамас едім, — деді шәкірт. Сонда ұстаз шәкіртке:

—  Қалайша енді осынша байлыққа ие бола тұрып, жарлымын дейсің? — деді.

Мәтіннің басты тірек сөздерін табыңыз.

• Кедейлік, ұстаз, жігіт

•   Жігіт, байлық, достар

• Достар, ұстаз, байлық

• Жарлы, кедей, дүние

        ХХІ ғасыр – жаңа технология мен ақпараттандыру ғасыры. Тәуелсіз Қазақстан да сол ғасырға нық қадам басты.  Қазіргі кезде ақпараттық-коммуникациялық технологияны дамыту білім беру саясатының ажырамас бөлігі болып табылады. Біз «ақпараттық жарылыс» дәуірінде өмір сүріп отырмыз. Ғылыми білім мен ақпарат көздерінің мөлшері тез өсуде. Қазіргі заман талабы – оқытудың жаңа технологияларын меңгеру. Оқытудың жаңа технологияларының бірі – ақпараттық технология. Ақпараттандыру технологиясының дамуы кезеңінде осы заманға сай білімді, әрі білікті жұмысшы мамандарын даярлау оқытушының басты міндеті болып табылады. Қоғамдағы ақпараттандыру процестерінің қарқынды дамуы жан-жақты, жаңа технологияны меңгерген жеке тұлға қалыптастыруды талап етеді. Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру еліміздің даму стратегиясының негізгі бағыттарының бірі, себебі  XXI ғасыр-білім беру жүйесін ақпараттандырудың ғасыры.

Мәтіннің негізгі тірек сөздерін табыңыз.

•    Қазақстан, білім, негізгі бағыттар

•     Технология, ақпарат, білім

• Жаңа жүйе, міндет, технология

• ХХІ ғасыр, заман, даму

      Алдарында – керемет сұлу аңғар. Аңғардың екі қапталында көкмайса шөп қаулап, етегінде үлкен қоңыр өзен ағып жатыр. Өзенді жағалай тік жартастан сарқырама сарылдайды. Сарқырамадан жуан-жуан шиша құбырлар өзенге иіліп салбырайды. Құбырлар, шынында да, орасан жуан. Кем дегенде, он екі құбыр өзеннен лайлы қоңыр

 суды сорып, өздеріне ғана белгілі бір жаққа айдауда. Шыныдан жасалғандықтан ішіндегі бұрқылдап ағып жатқан сұйық анық көрінеді, сарқыраманың сарылына құбырлардың сақ-сақ-сақ сарыны қосылады.

Мәтіннің тірек сөздерін табыңыз.

• Сұлу, көкмайса, тік, шиша, лайлы

• Шыны, шиша, құбыр, өзен, ағыз

•   Қаптал, жаға, жуан, орасан, жақ

• Аңғар, шөп, өзен, сақырама, құбыр

      Банктік жүйе – өндірістік инфрақұрылым. Өндіріс болса банк те керек. Банк бос капиталды өзіне жинап, оны қажет болып отырған кәсіпорындар мен адамдарға қарызға береді. 
Банк – несие-есеп айырысу, касса операцияларымен басқа да операцияларды жүзеге асыратын мамандандырылған қаржы мекемесі. Банктер өзіне ақшалай қаражатты жинақтап, оны несие түрінде уақытша пайдалануға береді. Кәсіпорындар, мекемелер немесе жеке тұлғалар арасындағы өзара төлемдер мен есептесулерде делдалдық қызмет көрсетеді. Жаңа ақшалар мен бағалы қағаздар шығарады, мемлекеттегі ақша айналысын реттейді. Банктер ақша, несие, валюталық саясатты жүзеге асырады. Банкке жеке тұлға да, заңды тұлға да клиент бола алады. 
Қазақстанның банктік жүйесі екі деңгейде: біріншісі – мемлекеттік, екіншісі – коммерциялық. Бірінші деңгейдегі банктер – ұлттық банктер екінші деңгейдегі банктерді тексереді, тіркейді. Әр банк ашылған сайын Ұлттық банк лицензия береді. 

              Мәтіндегі басты тірек сөздерді табыңыз. 

• кәсіпорын, лицензия, операция 

• банк, несие, касса 

• жүйе, банк, деңгей 

• банк, кәсіпорын, несие 

    Омбыдағы Кадет корпусында Шоқан Потанинмен дос болады. Потанин – қазақ халқының ауыз әдебиетін зерттеуші, ғалым Шоқан туралы естеліктерінде былай деп жазады: «...Мен Шоқанмен корпусқа оқуға келгенде таныстым. Ол орысша білмеді, мен қазақша білмедім. Бірақ Шоқан орыс тілін тез үйреніп алды. Екеуміз де кітап оқуды жақсы көрдік, әсіресе саяхатшылар туралы кітапқа қатты қызығатынбыз, сондықтан екеуміз жақсы дос болып кеттік. 
Мен қазақ даласы мен географиясы туралы білгенімді дәптерге жазып жүрдім. Шоқан сол жазуларды өз әңгімесімен толықтырады. Сөйтіп, біз қазақтардың бүркітпен аңға шығуын толық жаздық. 
Шоқан кейіннен оқуда орыс достарынан да озып кетті. Ақылды, дарынды балаға үлкендер де қызыға қарайтын. Демалыс күндері оны офицерлер мен Сібір шенеуніктері үйлеріне шақыратын. Ол қаладағы өнерлі, білімді адамдармен көп араласып тұрды. 
Шоқан өте көп оқитын, саяхатшы болуды армандайтын. Қаладағы кітапханадан кітап алу сол кезде тек Шоқанға ғана рұқсат етілді. Ол әкелген кітаптарды мен де оқитынмын. 

 Біз Шоқаннан үлкен болсақ та, білім жағынан ол бізден әлдеқайда жоғары еді. Корпус оқушылары үшін Шоқан «Еуропаға ашылған терезе» секілді еді». 

             Мәтіндегі басты тірек сөздерді табыңыз. 

• Қазақ, Шоқан, география 
          

• Шоқан, Потанин, дос, оқу 

• Кадет, бүркіт, офицер

• Шоқан, кітапхана, Еуропа 

       Бойына талай сырды бүккен бұл қазанды алғаш көрген адам оның әсемдігі мен ерекшелігіне қарап таңқалары анық. Ұлы ұстаз, ғұлама ғалым Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің кіреберісінде тұрған бұл Тайқазан қазақтар үшін қасиеті артқан ең көне жәдігердің бірі.

Тайқазан 1399 жылы 25 маусымда (хижра бойынша 801жыл, 20-шаууал) Түркістан қаласы маңындағы Қарнақ ауылында жеті түрлі асыл металдар қоспасынан құйылған.

Оны құю барысында мыс, мырыш, алтын, күміс, қола, қорғасын мен темір қоспалары қолданылған. Салмағы 2 тоннаны құрайтын қазанның сыйымдылығы 3 мың литр болса, биіктігі 1,60 метр, ал диаметрі 2,42 метрден асады.

Мамандардың айтуынша, Тайқазанның сыртқы бөлігінде Құран Кәрім аятынан үзінділер келтіріліп, пайғамбар (c.ғ.с.) хадистері мен ою-өрнектер, қазанның кімге бағышталып құйылғаны және біткен уақыты көрсетілген. Қазан сыртынан сондай-ақ, сулус қолтаңбасымен тайқазанды жасаған шебердің аты-жөнін оқып, қазан тұтқасын көруге болады.

Бір қызығы, Тайқазан бетінде өрнек тапқан жүрек пішіні мен қошқар мүйіз оюларының сырбаз кейіптегі түрлі қарыммен айшықталып, бүткіл кесененің өн бойынан көрініс табуы қасиетті ғимарат пен тайқазанның өзара үндестігін айғақтайды. Бұл ұста Әбділ Әзиз Шарафатдин Тебризидің шын шеберлігін айғақтай түседі.

Мәтіннің тірек сөздерін табыңыз.

• Сыр, Тайқазан, қоспалар, өрнек, шебер.

• Биіктігі 1,60 метр, диаметрі 2, 42, Тайқазан.

• Тайқазан, 1399 жыл, қола, сыйымдылық.

   

• Тайқазан, тұтқасы, үндестік, айғақ.

              Қасына серік ергеннен бері Көксерек зорайып қатты өсті. Аяқтары жуандап, жүндерінің бәрі де қалыңдап ұзарып, өзі жуан, өзі мықты көкжал болып алды. Қыс іші болса да жоны шығып, алқымы түсіп, семіріп кетті.

Мәтіннің тірек сөздерін табыңыз.

• Зораю, үлкею, жуандау.

• Жуандау, қалың, көкжал.

• Қатты, мықты, алқым.

• Көксерек, мықты көкжал, семіру.

    Айтта, ойын-тойда тағы сол сияқты мейрамдарда берілетін сыйды немесе алымды «кәде» деп атайды. Кәде – ойын-тойдағы әсіресе құдалық, келін түсіру кезіндегі салт-дәстүрдің әсем бір көрінісі. Оны сұрауға, талап етуге әркімнің хақы бар. Кәде жасамау – дәстүрді сыйламау деген сөз. Ұлт мәдениетінде кәде түрлері өте көп және оның ереже, жолы, заңы бар. Оны бұзуға болмайды. Кәде беру – міндет. Өйткені жазылмаған заңымызда «ат өлсе де, кәде өлмейді» деген аталы сөз бар.

 

Мәтіннің тірек сөздерін табыңыз.

• Айт мейрамы, кәде түрлері, құқық.

• Кәде, дәстүр, міндет.

• Дәстүр, парыз, заң.

• Ойын-той, сұрау, мейрам.

      Лұқман хакім қарыз сұрап келген кісінің бетін  қайтармайтын еді. Бір күні бір кісі келіп, мың алтын алады. Іштей: «Қарызын бермей кетейін»,-деп ойлайды.  Жолда  бара жатып, бір жерге демалады. Сол кезде бір құс ұшып келіп, жатқан түйіншекті іліп ала жөнеледі. Құс Лұқман хакімнің үйінің  төбесінен ұшып бара жатқанда түйіншегі жерге түсіп кетеді.

          Қарыз алған кісі Лұқман хакімге қайтып келеді, тағы мың алтын беруін өтінеді. Ішінен: «Егер осы жолы берсе, мың алтынын екі мың қылып қайтарармын-ау», - деп ойлайды.

         Лұқман сұрағанын береді. Алтын алған кісі сауда жасап, мың алтыннан он мың пайда көреді. Лұқманның алған қарызын екі есе қайтарады. Сонда Лұқман хакім: «Бірінші алғанда бермей кетейін деп арамдық ойлап едің , ол саған бұйырмады. Екіншіде адалдық ойлап едің, пайда таптың. Бұдан былай қара ниет болма»,-дейді.

Мәтіннің тірек сөздерін табыңыз.

• Лұқман хакім, борышкер, адалдық

• Мың алтын, арамдық, адалдық

• Қарыз, түйіншек, Лұқман хакім

• Қара ниет, алтын, қайтару

     

      Ғұмыр бойы бақытты болғың келсе, адал бол, асыл қасиет те, асыл мінез де адал адамдарда болады. «Адал арың – ақ мамық жастығың»,- дейді халқымыз. Адал адам дегеніміз – жалпының игілігіне өмір сүру, ортақ мүддеге бола жеке мүддені құрбан ету. Адалдық дегеніміз – ашық, шынайы қарым-қатынас. Әрқашан ойыңдағы шындықты айтуға әзір тұр,сонда арам пиғылдар да сенен аулақ қашады. Егер өзі алдамшы алаяқ болмаса, ешкім алаяқтармен таныс-біліс болуды сүймейді. Олардан аулақ жүреді. Адал адамды қудалауға болар, бірақ ардан ада етуге болмайды. Адал адам арын сақтай біледі, одан айырылмайды. Әр уақытта адал болыңдар. (ҰБТ сұрағы)

Мәтіннің тірек сөзін табыңыз.

• Достық, адалдық, ар, дәулет

• Қасиет, адалдық, ар, бақыт

• Қасиет, адалдық, ар, білім

• Қасиет, адалдық, ар, еңбекқорлық