Оқу сауаттылығы 9

Құлақ беру

Қонақтарға ет тартылып, дастарқанға бата жасалғаннан соң, бас ұстаған қария бастың езуінен бір кесіп, өзі ауыз тиеді де, оң құлағын сол үйдің кіші баласына береді. «Жақсы сөзге құлағың үйір, саққұлақ бол!», «Аталы сөзді аттап өтпейтін атпал азамат бол!» - деген секілді тілек айтады. Мұның тәлім-тәрбиелік мәні бар. Үнемі  қариялардың қолынан дәм татып, өнегелі үлкенді сыйлайтын, сөз қадірін, сөз мәйегін түсінетін ұғымтал болуға құлшынады. Халқымыз небір қасіретті қиын замандарды бастан кешірсе де, балаға сергек сезім, сенім ұялататын «құлақ беру» дәстүрін жалғастырып келеді. Қаланың асыра «мәдениетті» балалары құлақ жемегенімен ауыл баласы аталардан әлі күнге дейін құлақ күтіп елеңдеп тұрады.

1. Мәтін мазмұнына лайықты даналық сөз

• A) Аталы сөзге арсыз таласар.

• B) Ұсталы ел озар.

• C) Жақсы дәстүр жан семіртеді.

• D) Балалы үй – базар.

• E) Озар елдің ұлы өнерлі.

Құлақ беру

Қонақтарға ет тартылып, дастарқанға бата жасалғаннан соң, бас ұстаған қария бастың езуінен бір кесіп, өзі ауыз тиеді де, оң құлағын сол үйдің кіші баласына береді. «Жақсы сөзге құлағың үйір, саққұлақ бол!», «Аталы сөзді аттап өтпейтін атпал азамат бол!» - деген секілді тілек айтады. Мұның тәлім-тәрбиелік мәні бар. Үнемі  қариялардың қолынан дәм татып, өнегелі үлкенді сыйлайтын, сөз қадірін, сөз мәйегін түсінетін ұғымтал болуға құлшынады. Халқымыз небір қасіретті қиын замандарды бастан кешірсе де, балаға сергек сезім, сенім ұялататын «құлақ беру» дәстүрін жалғастырып келеді. Қаланың асыра «мәдениетті» балалары құлақ жемегенімен ауыл баласы аталардан әлі күнге дейін құлақ күтіп елеңдеп тұрады.

2. Қариялардың қолынан дәм татқан балада болатын қасиет

• A) Құлақ беру дәстүрін жалғастырады.

• B) Епсіз азамат болады.

• C) Сөз түсінер ұғымтал болады

• D) Қала балаларынан озық болады

• E) Басты қадірлейтін болады.

Ен салып, енші беру

Малдың құлағын тіліп немесе ойып, белгі - ен салады. Ол малы жоғалып, басқа малдармен араласып кетсе тану үшін жасалады. Енді әр құлақтың алды-артына алмастыра салу арқылы мынандай түрлерін жасайды: тілік ен, бұрыш ен, кез ен, қиық ен, құмырсқа ен, тесік ен, кесік ен деген  түрлері бар.

Енші беру – ата-ана баласы балалы болғаннан кейін «енді өз күндерін өздері көре алады» деген сенімге келіп, отау тігіп, бөлек шығару дәстүрі. Малынан мал, мүлкінен мүлік бөліп береді, ыдыс-аяқ сыйлайды. Оған келіннің төркінінен келген дүниесі қосылып, жас жұбайлар жеке шаңырақ болып, отау тігеді. Егер ата-анасы қайтыс болса, олардың малы мен дүние-мүлкі артында қалған балаларына бөлініп беріледі. Әке орнында әке болып отырған қара шаңырақ иесінің мұраны бөліспеуі, тасбауырлық болып есептеледі. Сондықтан ата-аналары балаларының арасында алауыздық болмауы үшін, алдын ала еншілерін бөліп берген. Бұл аға мен іні арасын бірлікте ұстауға,  өзара қиындықта қарайласуға септігін тигізген.

3. Ен түрлері

• A) Тесік ен, кесіп ен

• B) Кез ен, кесік ен

• C) Тілік ен, тез ен

• D) Бұрыш ен,еншібас

• E) Мүлік, қиық ен

Ен салып, енші беру

Малдың құлағын тіліп немесе ойып, белгі - ен салады. Ол малы жоғалып, басқа малдармен араласып кетсе тану үшін жасалады. Енді әр құлақтың алды-артына алмастыра салу арқылы мынандай түрлерін жасайды: тілік ен, бұрыш ен, кез ен, қиық ен, құмырсқа ен, тесік ен, кесік ен деген  түрлері бар.

Енші беру – ата-ана баласы балалы болғаннан кейін «енді өз күндерін өздері көре алады» деген сенімге келіп, отау тігіп, бөлек шығару дәстүрі. Малынан мал, мүлкінен мүлік бөліп береді, ыдыс-аяқ сыйлайды. Оған келіннің төркінінен келген дүниесі қосылып, жас жұбайлар жеке шаңырақ болып, отау тігеді. Егер ата-анасы қайтыс болса, олардың малы мен дүние-мүлкі артында қалған балаларына бөлініп беріледі. Әке орнында әке болып отырған қара шаңырақ иесінің мұраны бөліспеуі, тасбауырлық болып есептеледі. Сондықтан ата-аналары балаларының арасында алауыздық болмауы үшін, алдын ала еншілерін бөліп берген. Бұл аға мен іні арасын бірлікте ұстауға,  өзара қиындықта қарайласуға септігін тигізген.

4. Енші беру

• A) Бөлек шыққан баласына мал-мүлкінен бөліп береді

• B) Малдың құлағына тіліп, ойып ен салады

• C) Жас жұбайларға қыз төркіні мал береді

• D) Ағасы інісіне мал-мүлік береді

• E) Ата-анасы жоқ балаға дүние-мүлік беріледі

Ен салып, енші беру

Малдың құлағын тіліп немесе ойып, белгі - ен салады. Ол малы жоғалып, басқа малдармен араласып кетсе тану үшін жасалады. Енді әр құлақтың алды-артына алмастыра салу арқылы мынандай түрлерін жасайды: тілік ен, бұрыш ен, кез ен, қиық ен, құмырсқа ен, тесік ен, кесік ен деген  түрлері бар.

Енші беру – ата-ана баласы балалы болғаннан кейін «енді өз күндерін өздері көре алады» деген сенімге келіп, отау тігіп, бөлек шығару дәстүрі. Малынан мал, мүлкінен мүлік бөліп береді, ыдыс-аяқ сыйлайды. Оған келіннің төркінінен келген дүниесі қосылып, жас жұбайлар жеке шаңырақ болып, отау тігеді. Егер ата-анасы қайтыс болса, олардың малы мен дүние-мүлкі артында қалған балаларына бөлініп беріледі. Әке орнында әке болып отырған қара шаңырақ иесінің мұраны бөліспеуі, тасбауырлық болып есептеледі. Сондықтан ата-аналары балаларының арасында алауыздық болмауы үшін, алдын ала еншілерін бөліп берген. Бұл аға мен іні арасын бірлікте ұстауға,  өзара қиындықта қарайласуға септігін тигізген.

5. Балаға енші беріп, бөлек шығару себебі

 

• A) мал-мүлкі көбейгендіктен.

• B) ағайын басын қосу үшін

• C) аға-іні бір-біріне сенбегендіктен

• D) өз күнін өзі көре алатындықтан

• E) ата-ана қадірін білсін дегендіктен

Ен салып, енші беру

Малдың құлағын тіліп немесе ойып, белгі - ен салады. Ол малы жоғалып, басқа малдармен араласып кетсе тану үшін жасалады. Енді әр құлақтың алды-артына алмастыра салу арқылы мынандай түрлерін жасайды: тілік ен, бұрыш ен, кез ен, қиық ен, құмырсқа ен, тесік ен, кесік ен деген  түрлері бар.

Енші беру – ата-ана баласы балалы болғаннан кейін «енді өз күндерін өздері көре алады» деген сенімге келіп, отау тігіп, бөлек шығару дәстүрі. Малынан мал, мүлкінен мүлік бөліп береді, ыдыс-аяқ сыйлайды. Оған келіннің төркінінен келген дүниесі қосылып, жас жұбайлар жеке шаңырақ болып, отау тігеді. Егер ата-анасы қайтыс болса, олардың малы мен дүние-мүлкі артында қалған балаларына бөлініп беріледі. Әке орнында әке болып отырған қара шаңырақ иесінің мұраны бөліспеуі, тасбауырлық болып есептеледі. Сондықтан ата-аналары балаларының арасында алауыздық болмауы үшін, алдын ала еншілерін бөліп берген. Бұл аға мен іні арасын бірлікте ұстауға,  өзара қиындықта қарайласуға септігін тигізген.

6. Мәтін мазмұнын түйіндейтін даналық ой

• A) Ас көп болса, кәде көп

• B) Алтын алсаң, санап ал

• C) Елі мықтының, белі мықты

• D) Әлін білмеген – әлек

• E) Қазақтың ақылы салтында

Сырмақтың көлемі мен түрлері

1. Халқымызда сырмақ жасайтын шеберлер көп. Олар өз жұмыстарын жақсы білген ісмерлер болған. Ең алдымен, сырмақ жасаушы шеберлер өзі білетін немесе қолында бар ою үлгілерінің қайсысын алып, оны қалай орналастыруды қарастырады. Сонан кейін сырмаққа арналған киіздің оң бетін еденге жаяды. Таңдап алынған ою-өрнектердің қағаз бентеріге түсірілген үлгісін киіздің үстіне салып, сол үлгінің ізімен өткір пышақпен немесе қайшымен мінсіз етіп қиып алады да, сырмақ бетіне салады. Оң беті қара киізден ойылған болса, оның ортасы ақ киіздің ортасына түседі. Сырт оюлары ақ киіздің шетіне келіп, ақ киіздің ортасы осы қара шеттің ішінен орналастырылған, екі түсті, оны жөрмеп тігеді. Осы тәртіппен сырмақтың оюлы беті құрастырылып болған соң, ою жапсарларының үстінен боялған жиек бастырады. Мұны «жиектеу» дейді. Оюларын жиекпен басып болған сырмақты астар төсеп, бетпен қоса сыриды. Сырудың тігісі де екі түрлі: біріншісі – жеке жіптің өзімен әрлі-берлі тік шаншып сыру арқылы тігу де, екіншісі – қос жіппен сырып тігу. Бұл әдіс инедегі жіптің астынан тағы бір жіпті бос төсей отырып, сыру арқылы іске асырылады. Мұндай тігіс тігін машинасының тігісіне ұқсайды.

2. Сырмақты сыру үнемі ою-өрнектердің бағытымен оюлана сырылады. Сырылып болған соң, сырмақтың шеттерін тегістеп қиып, шетіне жиек бастырады. Жиек жіптер неғұрлым ашық түсті, ұяң ақ жүннен иіріледі. Ақ жүнге бояу жақсы қонады. Жиек жібін иіру алдында одан істегелі отырған бұйымының көлеміне қарап, қанша метр немесе қанша құлаш керектігін алдын-ала есептеп шамалайды.

3. Қазақ халқының ескі ғұрпында мал еті мүшелері әрбір кісіге сыбаға ретінде белгіленгені тәрізді, үй-іші төсенішінің, үй мүліктерінің де жас мөлшеріне қарай арнаулы адамдары болған. Мысалы, ақ сырмақты қазақтың ескі ғұрпында көбінесе, оң жақта отырған қыздың астына немесе қара жамылып, жоқтау айтып отырған жесірдің астына төсейтін. Ал дебіске сырмақты төсек үстіне, төсек алдына, жас келіншектер мен күйеу жігіттерге төсейтін. Дебіске сырмақты тұскиіз орнына да пайдаланған.

7. Сырт оюлар орналасатын киіздің бөлігі

• A) Ақ киіздің ортасына

• B) Ақ киіздің бұрышына

• C) Ақ киіздің жиектеуіне

• D) Ақ киіздің шетіне

• E) Ақ киіздің тігісіне

Сырмақтың көлемі мен түрлері

1. Халқымызда сырмақ жасайтын шеберлер көп. Олар өз жұмыстарын жақсы білген ісмерлер болған. Ең алдымен, сырмақ жасаушы шеберлер өзі білетін немесе қолында бар ою үлгілерінің қайсысын алып, оны қалай орналастыруды қарастырады. Сонан кейін сырмаққа арналған киіздің оң бетін еденге жаяды. Таңдап алынған ою-өрнектердің қағаз бентеріге түсірілген үлгісін киіздің үстіне салып, сол үлгінің ізімен өткір пышақпен немесе қайшымен мінсіз етіп қиып алады да, сырмақ бетіне салады. Оң беті қара киізден ойылған болса, оның ортасы ақ киіздің ортасына түседі. Сырт оюлары ақ киіздің шетіне келіп, ақ киіздің ортасы осы қара шеттің ішінен орналастырылған, екі түсті, оны жөрмеп тігеді. Осы тәртіппен сырмақтың оюлы беті құрастырылып болған соң, ою жапсарларының үстінен боялған жиек бастырады. Мұны «жиектеу» дейді. Оюларын жиекпен басып болған сырмақты астар төсеп, бетпен қоса сыриды. Сырудың тігісі де екі түрлі: біріншісі – жеке жіптің өзімен әрлі-берлі тік шаншып сыру арқылы тігу де, екіншісі – қос жіппен сырып тігу. Бұл әдіс инедегі жіптің астынан тағы бір жіпті бос төсей отырып, сыру арқылы іске асырылады. Мұндай тігіс тігін машинасының тігісіне ұқсайды.

2. Сырмақты сыру үнемі ою-өрнектердің бағытымен оюлана сырылады. Сырылып болған соң, сырмақтың шеттерін тегістеп қиып, шетіне жиек бастырады. Жиек жіптер неғұрлым ашық түсті, ұяң ақ жүннен иіріледі. Ақ жүнге бояу жақсы қонады. Жиек жібін иіру алдында одан істегелі отырған бұйымының көлеміне қарап, қанша метр немесе қанша құлаш керектігін алдын-ала есептеп шамалайды.

3. Қазақ халқының ескі ғұрпында мал еті мүшелері әрбір кісіге сыбаға ретінде белгіленгені тәрізді, үй-іші төсенішінің, үй мүліктерінің де жас мөлшеріне қарай арнаулы адамдары болған. Мысалы, ақ сырмақты қазақтың ескі ғұрпында көбінесе, оң жақта отырған қыздың астына немесе қара жамылып, жоқтау айтып отырған жесірдің астына төсейтін. Ал дебіске сырмақты төсек үстіне, төсек алдына, жас келіншектер мен күйеу жігіттерге төсейтін. Дебіске сырмақты тұскиіз орнына да пайдаланған.

8. Жиек жібін иіру алдындағы әрекет

• A) Қанша құлаш жіп керек екендігін есептейді

• B) Жиек жібін сырып алады

• C) Жиек жібінің жүнін бояп алады

• D) Жиек жібін иіруге адам тағайындайды

• E) Сырмақты сырып алады

Сырмақтың көлемі мен түрлері

1. Халқымызда сырмақ жасайтын шеберлер көп. Олар өз жұмыстарын жақсы білген ісмерлер болған. Ең алдымен, сырмақ жасаушы шеберлер өзі білетін немесе қолында бар ою үлгілерінің қайсысын алып, оны қалай орналастыруды қарастырады. Сонан кейін сырмаққа арналған киіздің оң бетін еденге жаяды. Таңдап алынған ою-өрнектердің қағаз бентеріге түсірілген үлгісін киіздің үстіне салып, сол үлгінің ізімен өткір пышақпен немесе қайшымен мінсіз етіп қиып алады да, сырмақ бетіне салады. Оң беті қара киізден ойылған болса, оның ортасы ақ киіздің ортасына түседі. Сырт оюлары ақ киіздің шетіне келіп, ақ киіздің ортасы осы қара шеттің ішінен орналастырылған, екі түсті, оны жөрмеп тігеді. Осы тәртіппен сырмақтың оюлы беті құрастырылып болған соң, ою жапсарларының үстінен боялған жиек бастырады. Мұны «жиектеу» дейді. Оюларын жиекпен басып болған сырмақты астар төсеп, бетпен қоса сыриды. Сырудың тігісі де екі түрлі: біріншісі – жеке жіптің өзімен әрлі-берлі тік шаншып сыру арқылы тігу де, екіншісі – қос жіппен сырып тігу. Бұл әдіс инедегі жіптің астынан тағы бір жіпті бос төсей отырып, сыру арқылы іске асырылады. Мұндай тігіс тігін машинасының тігісіне ұқсайды.

2. Сырмақты сыру үнемі ою-өрнектердің бағытымен оюлана сырылады. Сырылып болған соң, сырмақтың шеттерін тегістеп қиып, шетіне жиек бастырады. Жиек жіптер неғұрлым ашық түсті, ұяң ақ жүннен иіріледі. Ақ жүнге бояу жақсы қонады. Жиек жібін иіру алдында одан істегелі отырған бұйымының көлеміне қарап, қанша метр немесе қанша құлаш керектігін алдын-ала есептеп шамалайды.

3. Қазақ халқының ескі ғұрпында мал еті мүшелері әрбір кісіге сыбаға ретінде белгіленгені тәрізді, үй-іші төсенішінің, үй мүліктерінің де жас мөлшеріне қарай арнаулы адамдары болған. Мысалы, ақ сырмақты қазақтың ескі ғұрпында көбінесе, оң жақта отырған қыздың астына немесе қара жамылып, жоқтау айтып отырған жесірдің астына төсейтін. Ал дебіске сырмақты төсек үстіне, төсек алдына, жас келіншектер мен күйеу жігіттерге төсейтін. Дебіске сырмақты тұскиіз орнына да пайдаланған.

9. Сырмақ жасаушылардың бастапқы әрекеті

• A) Сырмақ жиектейтін жиек жіпті иіріп алады

• B) Сырт оюларды сырмаққа орналастырады

• C) Сырмақтың оюлы бетін орналастырып алады

• D) Қолындағы оюларды қалай орналастыруды ойластырады

• E) Сырмаққа арналған киіздің оң бетін оң бетін еденге жаяды

Сырмақтың көлемі мен түрлері

1. Халқымызда сырмақ жасайтын шеберлер көп. Олар өз жұмыстарын жақсы білген ісмерлер болған. Ең алдымен, сырмақ жасаушы шеберлер өзі білетін немесе қолында бар ою үлгілерінің қайсысын алып, оны қалай орналастыруды қарастырады. Сонан кейін сырмаққа арналған киіздің оң бетін еденге жаяды. Таңдап алынған ою-өрнектердің қағаз бентеріге түсірілген үлгісін киіздің үстіне салып, сол үлгінің ізімен өткір пышақпен немесе қайшымен мінсіз етіп қиып алады да, сырмақ бетіне салады. Оң беті қара киізден ойылған болса, оның ортасы ақ киіздің ортасына түседі. Сырт оюлары ақ киіздің шетіне келіп, ақ киіздің ортасы осы қара шеттің ішінен орналастырылған, екі түсті, оны жөрмеп тігеді. Осы тәртіппен сырмақтың оюлы беті құрастырылып болған соң, ою жапсарларының үстінен боялған жиек бастырады. Мұны «жиектеу» дейді. Оюларын жиекпен басып болған сырмақты астар төсеп, бетпен қоса сыриды. Сырудың тігісі де екі түрлі: біріншісі – жеке жіптің өзімен әрлі-берлі тік шаншып сыру арқылы тігу де, екіншісі – қос жіппен сырып тігу. Бұл әдіс инедегі жіптің астынан тағы бір жіпті бос төсей отырып, сыру арқылы іске асырылады. Мұндай тігіс тігін машинасының тігісіне ұқсайды.

2. Сырмақты сыру үнемі ою-өрнектердің бағытымен оюлана сырылады. Сырылып болған соң, сырмақтың шеттерін тегістеп қиып, шетіне жиек бастырады. Жиек жіптер неғұрлым ашық түсті, ұяң ақ жүннен иіріледі. Ақ жүнге бояу жақсы қонады. Жиек жібін иіру алдында одан істегелі отырған бұйымының көлеміне қарап, қанша метр немесе қанша құлаш керектігін алдын-ала есептеп шамалайды.

3. Қазақ халқының ескі ғұрпында мал еті мүшелері әрбір кісіге сыбаға ретінде белгіленгені тәрізді, үй-іші төсенішінің, үй мүліктерінің де жас мөлшеріне қарай арнаулы адамдары болған. Мысалы, ақ сырмақты қазақтың ескі ғұрпында көбінесе, оң жақта отырған қыздың астына немесе қара жамылып, жоқтау айтып отырған жесірдің астына төсейтін. Ал дебіске сырмақты төсек үстіне, төсек алдына, жас келіншектер мен күйеу жігіттерге төсейтін. Дебіске сырмақты тұскиіз орнына да пайдаланған.

10. Сырмақ сырудың бағыты

• A) Ою-өрнектердің бағытымен

• B) Жиек жіп бағытымен

• C) Киіздің сыртқы бағытымен

• D) Сырмақтың тегіс шетімен

• E) Сырмақтың ортасымен